प्राथमिक शिक्षण ही शिक्षण व्यवस्थेची पायाभूत पायरी आहे आणि त्याची गुणवत्ता सुनिश्चित करणे हे प्रत्येक देशाच्या शैक्षणिक धोरणाचे प्रमुख उद्दिष्ट आहे. भारत सरकारच्या शिक्षण मंत्रालयाने परफॉर्मन्स ग्रेडिंग इंडेक्स (PGI) नावाचे एक सर्वसमावेशक मूल्यमापन साधन विकसित केले आहे, जे राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशांमधील शालेय शिक्षणाच्या गुणवत्तेचे मूल्यमापन करते.
या लेखात, PGI अंतर्गत प्राथमिक शाळांचे मूल्यमापन कसे केले जाते, त्याची रचना, उद्दिष्टे, आणि प्रक्रिया यावर सविस्तर चर्चा केली आहे.
परफॉर्मन्स ग्रेडिंग इंडेक्स (PGI) हे भारत सरकारच्या शिक्षण मंत्रालयाने 2017-18 मध्ये सुरू केलेले एक मूल्यमापन साधन आहे, जे शालेय शिक्षणाच्या गुणवत्तेचे मूल्यांकन करते. PGI चे मुख्य उद्दिष्ट राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशांमधील शिक्षण व्यवस्थेतील त्रुटी ओळखणे आणि त्यामध्ये सुधारणा करण्यासाठी लक्ष्यित हस्तक्षेपांना प्रोत्साहन देणे आहे. 2021 मध्ये, PGI ची रचना राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP) 2020 आणि शाश्वत विकास उद्दिष्ट (SDG) यांच्याशी संरेखित करण्यासाठी PGI 2.0 म्हणून सुधारित करण्यात आली.
PGI 2.0 मध्ये प्राथमिक शाळांचे मूल्यमापन विविध निकषांवर आधारित केले जाते, ज्यामध्ये शिक्षणाचे परिणाम, प्रवेश, पायाभूत सुविधा, समता, शासन प्रक्रिया, आणि शिक्षक शिक्षण यांचा समावेश आहे. हे मूल्यमापन डेटा-आधारित आणि पारदर्शक आहे, ज्यामुळे शालेय शिक्षणातील प्रगती आणि कमतरता यांचा अचूक आढावा घेता येतो.
2). PGI ची रचना आणि निकष.
PGI 2.0 ची रचना 1000 गुणांवर आधारित आहे, जी दोन मुख्य श्रेणींमध्ये विभागली गेली आहे:
1)परिणाम (Outcomes) आणि
2)शासन आणि व्यवस्थापन (Governance & Management).
या श्रेणी पुढे सहा डोमेनमध्ये विभागल्या आहेत:
1). शिक्षण परिणाम (Learning Outcomes - LO):
- गुण: 240
- यामध्ये विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक कामगिरीचा समावेश आहे, जसे की राष्ट्रीय उपलब्धी सर्वेक्षण (NAS) मधील गणित, भाषा, आणि विज्ञान विषयांमधील गुण.
- प्राथमिक शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांच्या मूलभूत साक्षरता आणि संख्यात्मक कौशल्यांचे मूल्यमापन केले जाते.
2). प्रवेश (Access - A):
- गुण: 80
- यामध्ये शाळेतील नावनोंदणी, टिकाऊपणा (Retention), आणि शाळेबाहेरील मुलांचा समावेश आहे.
- प्राथमिक स्तरावर 100% नावनोंदणी आणि शाळा सोडण्याचे प्रमाण कमी करणे यावर भर दिला जातो.
3). पायाभूत सुविधा आणि सुसज्जता (Infrastructure & Facilities - IF):
- गुण: 150
- यामध्ये शाळेच्या भौतिक सुविधांचा समावेश आहे, जसे की वर्गखोल्या, स्वच्छतागृहे, पिण्याचे पाणी, वीज, आणि डिजिटल साधने.
- प्राथमिक शाळांमध्ये RTE (शिक्षण हक्क कायदा) अंतर्गत आवश्यक सुविधांचे पालन तपासले जाते.
4). समता (Equity - E):
- गुण: 60
- यामध्ये सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या मागास गटातील विद्यार्थ्यांचा समावेश, लिंग समानता, आणि विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी समावेशक शिक्षण यांचा समावेश आहे.
- प्राथमिक शाळांमध्ये सर्व विद्यार्थ्यांना समान संधी मिळतात का, यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.
5). शासन प्रक्रिया (Governance Processes - GP):
- गुण: 360
- यामध्ये शाळांचे व्यवस्थापन, शिक्षकांची नियुक्ती, प्रशिक्षण, आणि डेटा व्यवस्थापन यांचा समावेश आहे.
- प्राथमिक शाळांमध्ये शिक्षक-विद्यार्थी गुणोत्तर, शिक्षकांची उपस्थिती, आणि प्रशासकीय कार्यक्षमता यांचे मूल्यमापन केले जाते.
6). शिक्षक शिक्षण आणि प्रशिक्षण (Teacher Education & Training - TET):
- गुण: 110
- यामध्ये शिक्षकांचे प्रशिक्षण, त्यांची व्यावसायिक पात्रता, आणि सतत व्यावसायिक विकास (CPD) यांचा समावेश आहे.
- प्राथमिक शाळांमध्ये शिक्षकांचे कौशल्य आणि त्यांचे विद्यार्थ्यांवरील परिणाम यांचे मूल्यांकन केले जाते.
शाळेने PGI (Performance Grading Index) ग्रेडिंगसाठी मूल्यमापन करण्यासाठी, शाळेला विविध घटकांवर लक्ष केंद्रित करावे लागेल. यामध्ये अध्ययन निष्पत्ती आणि गुणवत्ता, उपलब्धता, पायाभूत सुविधा, समानता, प्रशासकीय प्रक्रिया, आणि शिक्षक शिक्षण आणि प्रशिक्षण यांचा समावेश आहे. या प्रत्येक घटकासाठी काही निकष आणि उप-निकष दिले जातात, ज्यांच्या आधारावर शाळेचे मूल्यांकन केले जाते.
1). शिक्षण मंत्रालयाचे मार्गदर्शन:
शिक्षण मंत्रालय PGI साठी मार्गदर्शक तत्त्वे आणि निकष जारी करते. शाळेने हे मार्गदर्शन व्यवस्थित समजून घेणे आवश्यक आहे.
2). स्वतःचे मूल्यांकन:
शाळेने स्वतःच्या कामगिरीचे मूल्यांकन करण्यासाठी PGI च्या निकषांचा वापर करावा.
3). डेटा संकलन:
शाळेने विद्यार्थ्यांच्या कामगिरीचा डेटा, शिक्षकांची माहिती, पायाभूत सुविधांची माहिती, आणि इतर आवश्यक माहिती गोळा करावी.
4). निकषांनुसार विश्लेषण:
गोळा केलेल्या डेटाचे PGI च्या निकषांनुसार विश्लेषण करावे.
5). सुधारणा करणे:
विश्लेषणानुसार, शाळेने ज्या क्षेत्रांमध्ये सुधारणा करणे आवश्यक आहे, त्या क्षेत्रांमध्ये लक्ष केंद्रित करावे.
6). शिक्षक प्रशिक्षण:
शिक्षकांना PGI च्या निकषांनुसार प्रशिक्षण द्यावे.
7). पालकांशी संवाद:
पालकांना PGI च्या प्रक्रियेबद्दल आणि शाळेच्या कामगिरीबद्दल माहिती द्यावी.
8). नियोजन आणि अंमलबजावणी:
शाळेने सुधारणा करण्यासाठी एक योजना तयार करावी आणि त्याची अंमलबजावणी करावी.
9). नियमितपणे मूल्यमापन:
शाळेने नियमितपणे स्वतःचे मूल्यांकन करावे आणि आवश्यकतेनुसार योजनांमध्ये बदल करावे.
गुणांकन कसे करावे.
निर्देशकांना 5 ते 20 पर्यंत गुण दिले जातात, तर प्रत्येक डोमेनला 80 ते 260 पर्यंत गुण दिले जातात. PGI 2.0 ची रचना गुणात्मक निर्देशकांसाठी प्रतिनिधी वेटेज सुनिश्चित करते, उदा. अध्ययन निष्पत्ती (LO), समानता (Equity) आणि शिक्षक शिक्षण व प्रशिक्षण (Teacher Education & Training) यांना एकत्रितपणे 600 गुणांचे वेटेज आहे. त्यामुळे, PGI 2.0 मध्ये गुणात्मक निर्देशकांमध्ये राज्य/केंद्रशासित प्रदेश स्तरावरील शालेय कामगिरी अधिक बारकाईने मोजली जाण्याची अपेक्षा आहे. निर्देशकांचे/उप-निर्देशकांचे तपशील आणि त्यांचे संबंधित वेटेज परिशिष्ट-3 मध्ये आहेत. प्रत्येक निर्देशकासाठी ही बेंचमार्क/इष्टतम पातळी काळजीपूर्वक ओळखली गेली आहे.
प्रत्येक निर्देशकाचा गुण त्या निर्देशकाच्या वेटेजशी संबंधित गुणोत्तर गुणाकार करून काढला जातो.
उदाहरणार्थ, इयत्ता 5 मधील गणितातील प्रवीणतेच्या निर्देशकासाठी, एकूण वेटेज 20 आहे आणि जर एखाद्या दिलेल्या राज्य/केंद्रशासित प्रदेशात इयत्ता 5 मधील 50% विद्यार्थ्यांनी गणितात किमान प्रवीणता प्राप्त केली असेल, तर या निर्देशकासाठी मिळालेला गुण 20X0.5=10 आहे.
PGI चे घटक: 1)• अध्ययन निष्पत्ती आणि गुणवत्ता:
यात विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक कामगिरीचा समावेश होतो.
2)• उपलब्धता:
यात शाळेत उपलब्ध असलेल्या सुविधा, जसे की वर्गखोल्या, खेळणी, आणि क्रीडांगणे यांचा समावेश होतो.
3)• पायाभूत सुविधा:
यात शाळेच्या इमारती, स्वच्छतागृहे, पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था, आणि वीज यांचा समावेश होतो.
4)• समानता:
यात मुली, दिव्यांग, आणि इतर मागासलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी समान संधी उपलब्ध आहेत की नाही हे पाहिले जाते.
5)• प्रशासकीय प्रक्रिया:
यात शाळेच्या कामकाजाची पद्धत, व्यवस्थापन, आणि आर्थिक व्यवहार यांचा समावेश होतो.
6)• शिक्षक शिक्षण आणि प्रशिक्षण:
यात शिक्षकांच्या शैक्षणिक पात्रतेचा आणि त्यांना मिळत असलेल्या प्रशिक्षणाचा समावेश होतो. उदाहरण:
जर शाळेत अध्ययन निष्पत्तीमध्ये (Learning Outcomes) सुधारणा करायची असेल, तर शाळेने विद्यार्थ्यांसाठी अधिक प्रभावी अध्यापन पद्धतींचा वापर करणे, त्यांना अधिक सराव करण्यासाठी प्रश्नपत्रिका देणे, आणि त्यांच्या शंकांचे निरसन करणे आवश्यक आहे.
PGI ग्रेडिंगमुळे शाळेला त्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन करता येते आणि आवश्यकतेनुसार सुधारणा करता येतात, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणाचा दर्जा सुधारतो.
PGI अंतर्गत प्राथमिक शाळांचे मूल्यमापन डेटा-आधारित पद्धतीने केले जाते. यासाठी खालील प्रक्रिया अवलंबली जाते:
1). माहिती संकलन:
1)- UDISE+ (Unified District Information System for Education): शाळांमधील नावनोंदणी, पायाभूत सुविधा, आणि शिक्षकांचा डेटा या प्रणालीद्वारे गोळा केला जातो.
2)- राष्ट्रीय उपलब्धी सर्वेक्षण (NAS): विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक कामगिरीचा डेटा NAS मधून प्राप्त होतो.
3)- शालादर्पण आणि इतर पोर्टल्स: शासन आणि व्यवस्थापनाशी संबंधित माहिती या पोर्टल्सद्वारे गोळा केली जाते.
4)- स्थानिक पातळीवर शाळा व्यवस्थापन समिती (SMC) आणि शिक्षण विभाग यांच्याकडून डेटा संकलित केला जातो.
2). मूल्यमापन निकष:
- प्रत्येक डोमेनसाठी विशिष्ट निर्देशांक (Indicators) निश्चित केले गेले आहेत. उदाहरणार्थ, शिक्षण परिणामांसाठी NAS स्कोअर, प्रवेशासाठी शाळा सोडण्याचे प्रमाण, आणि पायाभूत सुविधांसाठी RTE नियमांचे पालन.
- प्रत्येक निर्देशांकाला ठराविक गुण दिले जातात, आणि एकूण स्कोअरच्या आधारे शाळेची कामगिरी ठरवली जाते.
3). डेटा पडताळणी:
- गोळा केलेला डेटा स्वतंत्र यंत्रणेद्वारे पडताळला जातो, ज्यामुळे पारदर्शकता आणि विश्वासार्हता सुनिश्चित होते.
- राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशांना त्यांच्या डेटाची तपासणी आणि सुधारणा करण्याची संधी दिली जाते.
4). ग्रेडिंग प्रणाली:
- PGI 2.0 मध्ये 1000 गुणांपैकी मिळालेल्या गुणांनुसार शाळांना 10 स्तरांमध्ये वर्गीकृत केले जाते:
1)- दक्ष: 941-1000 गुण- उत्कृष्ट (A++).
2)- उत्कर्ष: 881-940 गुण- उत्कृष्ट (A+).
3)- अति उत्तम: 821-880 गुण- खूप चांगले(B++).
4)- उत्तम: 761-820 गुण- चांगले(B+).
5)- प्रचेस्टा-1: 701-760 गुण- सर्वसाधारण 1 (C++).
6)- प्रचेस्टा-2: 641-700 गुण- सर्वसाधारण 2 (C+).
7)- प्रचेस्टा-3: 581-640 गुण - सर्वसाधारण 3 (C).
8)- आकांक्षी-1: 521-580 गुण- साधारण 1(D++).
9)- आकांक्षी-2: 461-520 गुण- साधारण 2 (D+).
10)-आकांक्षी-3: 401-460 गुण- साधारण 3 (D).
4). प्राथमिक शाळांसाठी PGI चे महत्त्व
PGI अंतर्गत प्राथमिक शाळांचे मूल्यमापन खालील कारणांमुळे महत्त्वाचे आहे:
1). गुणवत्तेची हमी:
- PGI शाळांमधील शैक्षणिक आणि भौतिक सुविधांचे मूल्यांकन करून गुणवत्तेची हमी देते.
- प्राथमिक स्तरावर मूलभूत साक्षरता आणि संख्यात्मक कौशल्यांवर विशेष लक्ष दिले जाते.
2). नीती-निर्मितीला दिशा:
- PGI च्या निष्कर्षांवर आधारित शासनाला शिक्षण धोरणे आणि हस्तक्षेप योजना आखता येतात.
- उदाहरणार्थ, जर एखाद्या शाळेत पायाभूत सुविधा अपुरी असतील, तर त्या सुधारण्यासाठी निधी आणि संसाधने उपलब्ध केली जाऊ शकतात.
3). स्पर्धा आणि प्रेरणा:
- PGI मुळे राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये निरोगी स्पर्धा निर्माण होते, ज्यामुळे शिक्षणाच्या गुणवत्तेत सुधारणा होते.
- प्राथमिक शाळांना त्यांच्या कमकुवत क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी प्रेरणा मिळते.
4). समावेशकता आणि समता:
- PGI मधील समता डोमेनमुळे सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या मागास गटांना शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी प्रयत्न केले जातात.
- प्राथमिक शाळांमध्ये लिंग समानता आणि विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी समावेशक शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले जाते.
PGI च्या मूल्यमापनानंतर प्राथमिक शाळांनी खालील क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करावे:
1). शैक्षणिक परिणाम सुधारणे:
- शिक्षकांनी मूलभूत साक्षरता आणि संख्यात्मक कौशल्यांवर आधारित अध्यापन पद्धती विकसित कराव्यात.
- राष्ट्रीय उपलब्धी सर्वेक्षण (NAS) च्या निकालांचा अभ्यास करून कमकुवत क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करावे.
2). पायाभूत सुविधांचा विकास:
- RTE कायद्यांतर्गत आवश्यक सुविधा, जसे की स्वच्छतागृहे, पिण्याचे पाणी, आणि डिजिटल साधने, उपलब्ध कराव्यात.
- शाळा व्यवस्थापन समिती (SMC) ने नियमितपणे सुविधांचे निरीक्षण करावे.
3). शिक्षकांचे प्रशिक्षण:
- शिक्षकांना सतत व्यावसायिक विकास (CPD) आणि डिजिटल शिक्षण साधनांचे प्रशिक्षण द्यावे.
- शिक्षक-विद्यार्थी गुणोत्तर सुधारण्यासाठी आवश्यक शिक्षकांची नियुक्ती करावी.
4). समावेशक शिक्षण:
- विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी शाळांमध्ये विशेष शिक्षक आणि संसाधने उपलब्ध करावीत.
- सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या मागास गटातील विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती आणि प्रोत्साहन द्यावे.
5). डेटा व्यवस्थापन:
- UDISE+ आणि शालादर्पण पोर्टलवर अचूक आणि अद्ययावत माहिती नियमितपणे अपलोड करावी.
- डेटा पडताळणीसाठी स्थानिक पातळीवर यंत्रणा स्थापन करावी.
महाराष्ट्रात, महाराष्ट्र प्राथमिक शिक्षण परिषद (Maharashtra Prathamik Shikshan Parishad) ही PGI अंतर्गत मूल्यमापन आणि समग्र शिक्षण योजनेच्या अंमलबजावणीसाठी जबाबदार आहे. ही स्वायत्त संस्था शालेय शिक्षण विभागाशी संबंधित सर्व योजनांचे नियोजन, अंमलबजावणी, आणि निरीक्षण करते. महाराष्ट्राने PGI मध्ये सातत्याने चांगली कामगिरी केली आहे, परंतु ग्रामीण भागातील पायाभूत सुविधा आणि शिक्षक प्रशिक्षण यासारख्या क्षेत्रांमध्ये सुधारणेला वाव आहे.
महाराष्ट्रातील प्राथमिक शाळांनी PGI च्या निकषांचे पालन करण्यासाठी खालील उपाययोजना केल्या पाहिजेत:
- RTE पोर्टल: 25% आरक्षित जागांसाठी प्रवेश प्रक्रिया पारदर्शक करणे.
- STARS प्रकल्प: शिक्षण आणि शिक्षण परिणाम सुधारण्यासाठी इंग्रजी भाषा प्रयोगशाळा (ELL) सारख्या उपक्रमांना प्रोत्साहन देणे.
- डिजिटल शिक्षण: DIKSHA आणि NISHTHA सारख्या डिजिटल व्यासपीठांचा वापर करून शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांचे कौशल्य वाढवणे.
PGI अंतर्गत प्राथमिक शाळांचे मूल्यमापन हे शालेय शिक्षणाच्या गुणवत्तेत सुधारणा करण्यासाठी एक महत्त्वाचे साधन आहे. हे मूल्यमापन डेटा-आधारित आणि पारदर्शक आहे, ज्यामुळे शाळांना त्यांच्या कमकुवत क्षेत्रांचा आढावा घेता येतो आणि सुधारणेसाठी योग्य पावले उचलता येतात. प्राथमिक शाळांनी PGI च्या निकषांचे पालन करून शिक्षण परिणाम, पायाभूत सुविधा, आणि समावेशक शिक्षण यावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. महाराष्ट्रातील शाळांनी समग्र शिक्षण योजनेच्या माध्यमातून PGI च्या उद्दिष्टांना गती देण्यासाठी स्थानिक पातळीवर प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
PGI च्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सरकार, शिक्षक, शाळा व्यवस्थापन समिती, आणि स्थानिक समुदाय यांचे एकत्रित प्रयत्न आवश्यक आहेत. यामुळे प्राथमिक शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारेल आणि प्रत्येक मुलाला दर्जेदार शिक्षण मिळेल, जे राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 आणि शाश्वत विकास उद्दिष्टांचे अंतिम ध्येय आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा