महात्मा गांधी: जगण्याचा अहिंसावादी दृष्टीकोन.

महात्मा गांधी: जगण्याचा अहिंसावादी दृष्टीकोन.

      गांधी जयंती हा भारतातील एक प्रमुख राष्ट्रीय उत्सव आहे, जो राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांच्या जन्मदिनाच्या निमित्ताने दरवर्षी २ ऑक्टोबर रोजी साजरा केला जातो. हा दिवस केवळ गांधीजींच्या जन्मदिनाचा उत्सव नसून, त्यांच्या अहिंसा, सत्याग्रह आणि स्वातंत्र्य चळवळीतील योगदानाचा स्मरणोत्सव आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाने (UN) हा दिवस 'आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिवस' म्हणूनही घोषित केला आहे, ज्यामुळे जगभरात गांधीजींच्या तत्त्वज्ञानाची ओळख होते. २०२५ मध्ये, हा दिवस २ ऑक्टोबर रोजी येत असून, भारतात राष्ट्रीय सुट्टी म्हणून साजरा होत आहे. या लेखात गांधी जयंतीची पार्श्वभूमी, महत्त्व, साजरा करण्याच्या पद्धती आणि गांधीजींच्या वारशाबद्दल सविस्तर चर्चा करू.

महात्मा गांधी: एक संक्षिप्त जीवनचरित्र.

      मोहनदास करमचंद गांधी, ज्यांना जग 'महात्मा गांधी' म्हणून ओळखते, त्यांचा जन्म २ ऑक्टोबर १८६९ रोजी गुजरातमधील पोरबंदर येथे झाला. त्यांचे वडील करमचंद गांधी हे पोरबंदरचे दिवाण होते, तर आई पुतळीबाई धार्मिक आणि नैतिक मूल्यांची कट्टर अनुयायी होत्या. गांधीजींनी लंडनमध्ये कायद्याचे शिक्षण घेतले आणि दक्षिण आफ्रिकेत वकिली सुरू केली. तेथे त्यांना वर्णभेदाच्या अन्यायाचा सामना करावा लागला, ज्याने त्यांना अहिंसक प्रतिकाराच्या मार्गावर नेले.

       भारतात परतल्यावर त्यांनी स्वातंत्र्य चळवळीत सक्रिय सहभाग घेतला. १९१५ मध्ये चंपारण सत्याग्रह, १९२० चा असहकार चळवळ, १९३० चा दांडी यात्रा (मिठाचा सत्याग्रह) आणि १९४२ चा 'भारत छोडो' आंदोलन हे त्यांच्या प्रमुख योगदान आहेत. गांधीजींच्या तत्त्वज्ञानात अहिंसा, सत्य, स्वावलंबन आणि सर्वधर्मसमभाव यांचा समावेश आहे. त्यांचा मृत्यू ३० जानेवारी १९४८ रोजी नथुराम गोडसे यांच्या गोळीबाराने झाला, पण त्यांचा वारसा आजही जिवंत आहे.

गांधी जयंतीचे ऐतिहासिक महत्त्व.

     गांधी जयंतीची सुरुवात १९४८ मध्ये गांधीजींच्या निधनानंतर झाली, जेव्हा भारत सरकारने २ ऑक्टोबरला राष्ट्रीय सुट्टी घोषित केली. हा दिवस फक्त जन्मदिन नसून, गांधीजींच्या आदर्शांना समर्पित आहे. २००७ मध्ये संयुक्त राष्ट्रसंघाने २ ऑक्टोबरला 'आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिवस' म्हणून मान्यता दिली, ज्यामुळे जगभरात अहिंसा आणि शांततेच्या मूल्यांचा प्रचार होतो.

      भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत गांधीजींची भूमिका अतुलनीय आहे. त्यांनी ब्रिटिश साम्राज्यवादाविरुद्ध अहिंसक मार्गाने लढा दिला, ज्याने मार्टिन ल्यूथर किंग जूनियर आणि नेल्सन मंडेला सारख्या नेत्यांना प्रेरित केले. आजच्या काळात, पर्यावरण संरक्षण, महिला सशक्तीकरण आणि सामाजिक न्याय यांसारख्या मुद्द्यांवर गांधीजींचे विचार प्रासंगिक आहेत. उदाहरणार्थ, त्यांचा 'स्वच्छ भारत' संदेश आजच्या स्वच्छ भारत अभियानात प्रतिबिंबित होतो.

साजरा करण्याच्या पद्धती.

      गांधी जयंती भारतात आणि जगभरात विविध पद्धतींनी साजरी केली जाते. मुख्य वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे:

1)भारतातील उत्सव.

- राष्ट्रीय स्तरावर: दिल्लीतील राजघाट येथे गांधीजींच्या समाधीवर राष्ट्रपती, पंतप्रधान आणि इतर नेते पुष्पांजली अर्पण करतात. प्रार्थना सभा, भजन आणि गांधीजींच्या आवडत्या 'रघुपति राघव राजा राम' सारख्या गीतांचा समावेश असतो.

- शाळा आणि महाविद्यालयात: विद्यार्थ्यांसाठी निबंध स्पर्धा, वक्तृत्व स्पर्धा, चित्रकला आणि नाट्य सादरीकरण आयोजित केले जाते. गांधीजींच्या जीवनावर आधारित कार्यक्रम होतात.

- समाजसेवा: स्वच्छता अभियान, रक्तदान शिबिरे आणि वृक्षारोपण मोहिमा चालवल्या जातात. 'सर्वधर्म प्रार्थना' सभा आयोजित करून धार्मिक एकतेचा संदेश दिला जातो.

- मद्यबंदी: गांधीजींच्या मद्यनिषेधाच्या तत्त्वानुसार, हा दिवस 'ड्राय डे' म्हणून साजरा होतो, जेथे मद्य विक्री आणि सेवनावर बंदी असते.

2)आंतरराष्ट्रीय स्तरावर.

- संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या मुख्यालयात अहिंसा दिवस साजरा केला जातो, जेथे जगभरातील नेते गांधीजींच्या विचारांवर चर्चा करतात.

- अमेरिका, ब्रिटन, दक्षिण आफ्रिका सारख्या देशांमध्ये भारतीय दूतावास आणि गांधी स्मारकांवर कार्यक्रम होतात. उदाहरणार्थ, लंडनमधील गांधी प्रतिमेसमोर प्रार्थना सभा.

गांधीजींचे प्रमुख विचार.

     गांधीजींचे तत्त्वज्ञान आजही प्रेरणादायी आहे. काही प्रमुख विचार:

1)- अहिंसा: "अहिंसा ही सर्वोच्च धर्म आहे." (Non-violence is the highest religion.)

2)- सत्याग्रह: सत्यासाठी अहिंसक प्रतिकार.

3)- स्वदेशी: स्थानिक उत्पादनांना प्रोत्साहन देऊन आर्थिक स्वावलंबन.

4)- सर्वधर्मसमभाव: सर्व धर्मांचा आदर.

प्रसिद्ध कोट्स:

1)- "Be the change you wish to see in the world." (जगात जे बदल तुम्हाला हवे आहेत, ते आधी स्वतःस्वीकारा)

2)- "An eye for an eye will make the whole world blind." (डोळ्यासाठी डोळा घेतल्याने संपूर्ण जग आंधळे होईल.)

3)- "The weak can never forgive. Forgiveness is the attribute of the strong." (कमकुवत कधीही क्षमा करू शकत नाही. क्षमा ही बलवानांची गुणवत्ता आहे.)

      हे विचार पर्यावरण, शांतता आणि मानवी हक्कांच्या क्षेत्रात आजही लागू होतात.

गांधी जयंतीचे समकालीन महत्त्व.

      आजच्या डिजिटल युगात, गांधी जयंती केवळ ऐतिहासिक स्मरण नसून, वर्तमान समस्या सोडवण्यासाठी प्रेरणा आहे. जलवायू बदल, दहशतवाद आणि सामाजिक असमानता यांसारख्या मुद्द्यांवर गांधीजींच्या अहिंसक दृष्टिकोनाचा अवलंब केला जातो. भारत सरकारने 'गांधी@१५०' सारख्या अभियानांद्वारे त्यांच्या १५० व्या जयंतीनिमित्त (२०१९) जगभरात प्रचार केला, जो आजही चालू आहे.

       तथापि, काही टीकाकार गांधीजींच्या विचारांना 'आदर्शवादी' म्हणतात, पण त्यांच्या यशस्वी चळवळी हे दर्शवतात की अहिंसा ही शक्तिशाली शस्त्र आहे.

        गांधी जयंती हा केवळ एक उत्सव नसून, महात्मा गांधींच्या आदर्शांना जिवंत ठेवण्याचा प्रयत्न आहे. हा दिवस आम्हाला स्मरण करतो की सत्य आणि अहिंसेच्या मार्गाने जग बदलता येते. २०२५ च्या गांधी जयंतीनिमित्त, चला आपण सर्वजण त्यांच्या विचारांना अमलात आणण्याचा संकल्प करू. गांधीजी म्हणतात तसे, "माझे जीवन हाच माझा संदेश आहे." हा संदेश आजही जगाला मार्गदर्शन करतो. जय हिंद!