स्वयंशासन दिन: शिस्तीचा प्रात्यक्षिक धडा.

स्वयंशासन दिन: शिस्तीचा प्रात्यक्षिक धडा.

      शाळा ही केवळ ज्ञानार्जनाची जागा नसून, विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्व विकासाची आणि सामाजिक जबाबदारीची शाळा आहे. याच उद्देशाने भारतातील अनेक शाळांमध्ये शिक्षकदिनी (५ सप्टेंबर) 'स्वयंशासन दिन' साजरा केला जातो. हा दिवस विद्यार्थ्यांना शाळेच्या प्रशासनाची जबाबदारी सांभाळण्याची संधी देतो, ज्यामुळे त्यांना शिस्त, नेतृत्व आणि सहकार्याचे प्रात्यक्षिक धडे मिळतात. 'स्वयंशासन दिन' हा शिस्तीचा एक जीवंत प्रात्यक्षिक धडा आहे, ज्यात विद्यार्थी शिक्षकांची भूमिका बजावतात आणि शाळेच्या दैनंदिन कामकाजाचे नियोजन करतात.

       दरवर्षी प्रमाणे याही वर्षी आम्ही आमच्या शाळेत शिक्षक दिन हा स्वयंशासन दिन उपक्रम म्हणून राबवीला.या उपक्रमात शाळेतील सर्व विद्यार्थ्यांनी उत्साहाने सहभाग घेतला. या लेखात आमच्या शाळेतील उपक्रमाची झालेल्या कार्यवाहीची माहिती दिली आहे व या दिवसाच्या इतिहास, महत्त्व, साजरा करण्याच्या पद्धती आणि शिस्तीच्या प्रात्यक्षिक उपक्रमाबाबत माहिती देण्याचा प्रयत्न केला आहे.

स्वयंशासन दिनाचा इतिहास आणि उद्देश.

      स्वयंशासन दिनाची संकल्पना भारतातील शिक्षण प्रणालीतून उद्भवली आहे, विशेषतः महात्मा गांधींच्या शिक्षण तत्त्वज्ञानातून प्रेरित. गांधीजींनी शिक्षणात स्वावलंबन आणि स्वशासन यांना महत्त्व दिले होते. त्यांच्या 'नई तालीम' (बेसिक एज्युकेशन) संकल्पनेत विद्यार्थ्यांना स्वतंत्रपणे जबाबदारी घेण्याचे शिकवले जाते. १९४७ नंतरच्या काळात, भारतात ५ सप्टेंबर रोजी शिक्षक दिन म्हणून साजरा केला जातो, जो भारताचे दुसरे राष्ट्रपती आणि प्रख्यात शिक्षक डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांच्या जन्मदिनानिमित्त आहे. भारतातील शाळांमध्ये हा दिवस स्वयंशासन दिन म्हणूनही साजरा करण्याची प्रथा सुरू झाली, ज्यात विद्यार्थी शाळेच्या मुख्याध्यापक, शिक्षक आणि कर्मचाऱ्यांच्या भूमिका बजावतात.

       या दिवसाचा मुख्य उद्देश विद्यार्थ्यांना लोकशाही मूल्ये, नेतृत्व क्षमता आणि शिस्तीचे महत्त्व समजावणे आहे. शाळा ही एक छोटी समाजव्यवस्था आहे, आणि या दिवशी विद्यार्थी त्या व्यवस्थेचे भाग बनून स्वत:ला शासन करतात. यामुळे त्यांना केवळ सैद्धांतिक ज्ञान नव्हे, तर प्रात्यक्षिक अनुभव मिळतो. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी मुख्याध्यापक बनून निर्णय घेतात, शिक्षक बनून वर्ग चालवतात आणि कर्मचारी बनून शाळेची स्वच्छता आणि व्यवस्था सांभाळतात.

स्वयंशासन दिनाची पूर्व तयारी.

      स्वयंशासन दिनाची तयारी काही दिवस आधीच सुरू झाली. शाळेतील विद्यार्थ्यांची निवडणूक प्रक्रिया झाली, ज्यात विद्यार्थी मुख्याध्यापक, उप मुख्याध्यापक, शिक्षक आणि इतर पदांसाठी उमेदवारी दिली. ही निवडणूक लोकशाही पद्धतीने झाली, ज्यात मतदान आणि प्रचारही झाला. निवडून आलेले विद्यार्थ्यांनी या दिवशी शिक्षकांची भूमिका घेतली.

दिवसाच्या कार्यक्रमाची कार्यवाही:

1). सकाळची सभा: दिवसाची सुरुवात प्रार्थनेने झाली, ज्यात विद्यार्थी-मुख्याध्यापक व शिक्षक यांनी भाषण दिले. यात शिस्त, जबाबदारी आणि सहकार्यावर भर दिला गेला.

2). वर्ग चालवणे: विद्यार्थी-शिक्षक वर्गात शिकवतात. ते पूर्वीच्या अभ्यासक्रमावर आधारित धडे देतात, प्रश्न विचारतात आणि गृहपाठ देतात. यामुळे त्यांना शिक्षकांच्या आव्हानांची जाणीव झाली.

3). प्रशासकीय कामे: विद्यार्थी शाळेच्या कार्यालयात काम करतात, जसे की उपस्थिती नोंदवणे, माहिती देणे व घेणे किंवा अभ्यागतांना सामोरे गेले.

4). सांस्कृतिक कार्यक्रम: दुपारच्या सत्रात नृत्य, नाटक किंवा वादविवाद स्पर्धा आयोजित केल्या गेले, ज्यात शिस्त राखण्याची जबाबदारी विद्यार्थ्यांवर होती.

5). समारोप: दिवसाच्या शेवटी विद्यार्थी-मुख्याध्यापक अहवाल देतात आणि शिक्षकांकडून अभिप्राय घेतात. यात काय शिकले आणि काय सुधारणा आवश्यक आहेत, याची चर्चा झाली.

       या प्रक्रियेत शिक्षक निरीक्षक म्हणून उपस्थित होते, परंतु हस्तक्षेप केला नाही. यामुळे विद्यार्थी स्वतंत्रपणे निर्णय घेतात आणि चुका झाल्यास त्यातून शिकतात.

शिस्तीचा प्रात्यक्षिक धडा.

      स्वयंशासन दिन हा शिस्तीचा एक उत्कृष्ट प्रात्यक्षिक धडा आहे. शिस्त म्हणजे केवळ नियम पाळणे नव्हे, तर स्वत:ला नियंत्रित करणे आणि इतरांना प्रेरित करणे. आज विद्यार्थ्यांनी खालील धडे दिले.

1). स्वयंशिस्त आणि जबाबदारी:

   - विद्यार्थी शिक्षकांच्या भूमिकेत असल्याने, ते वेळेचे पालन करतात. उदाहरणार्थ, वर्ग वेळेवर सुरू करणे आणि संपवणे हे शिकवते की शिस्त ही वैयक्तिक जबाबदारी आहे.

   - मुख्याध्यापक बनलेला विद्यार्थी निर्णय घेतो, जसे की एखाद्या समस्येचे निराकरण. यामुळे त्यांना शिस्त ही नेतृत्वाचा भाग असल्याचे समजते.

2). सहकार्य आणि संघभावना:

   - शाळेची व्यवस्था सांभाळण्यासाठी विद्यार्थी एकत्र काम करतात. उदाहरणार्थ, स्वच्छता अभियानात सर्व विद्यार्थी सहभागी होतात, ज्यामुळे शिस्त ही सामूहिक क्रिया असल्याचे दिसते.

   - वादविवाद किंवा स्पर्धेत नियम पाळणे आणि इतरांचा आदर करणे हे शिकवते की शिस्त ही सामाजिक सद्भावनेची आधारशिला आहे.

3). समस्या निराकरण आणि लवचिकता:

   - अनपेक्षित समस्या, जसे की एखाद्या विद्यार्थ्याचा गोंधळ किंवा अभ्यासक्रमातील अडचण, येतात. विद्यार्थी त्यांचे निराकरण करतात, ज्यामुळे शिस्त ही केवळ कठोरता नव्हे, तर लवचिकता असल्याचे समजते.

   - चुका झाल्यास, ते स्वीकारतात आणि सुधारतात, ज्यामुळे शिस्त ही सततची प्रक्रिया असल्याचे धडा मिळतो.

4). भावनिक बुद्धिमत्ता:

   - इतर विद्यार्थ्यांना शिकवताना धैर्य आणि संयम आवश्यक असतो. यामुळे शिस्त ही भावनिक नियंत्रणाची कला असल्याचे विद्यार्थ्यांना पटते.

      एक उदाहरण: एखाद्या शाळेत स्वयंशासन दिनी विद्यार्थी-शिक्षकाने वर्गात गोंधळ करणाऱ्या मित्राला समजावले. यामुळे त्याला शिक्षकांच्या भूमिकेची जाणीव झाली आणि पुढे त्याची स्वत:ची शिस्त सुधारली.

स्वयंशासन दिनाचे फायदे.

      या दिवसाचे फायदे अनेक आहेत:

1)- व्यक्तिमत्व विकास: विद्यार्थी आत्मविश्वास वाढवतात आणि नेतृत्व गुण विकसित करतात.

2)- लोकशाही शिक्षण: निवडणूक आणि निर्णय प्रक्रियेतून लोकशाही मूल्ये शिकतात.

3)- शिस्तीची सवय: प्रात्यक्षिक अनुभवामुळे शिस्त ही जीवनाचा भाग बनते.

4)- शिक्षक-विद्यार्थी संबंध: शिक्षकांच्या आव्हानांची जाणीव होऊन शिक्षकांविषयी आदर वाढतो.

5)- समाजसेवा: शाळेतील सामाजिक जबाबदारी शिकवून भविष्यातील नागरिक तयार करतो.    

 अभ्यासानुसार, अशा उपक्रमांमुळे विद्यार्थ्यांची शिस्त 20-30% सुधारते आणि त्यांचा अभ्यासातील रस वाढतो.

आव्हाने आणि सुधारणा.

     काही शाळांमध्ये हा दिवस केवळ मनोरंजन म्हणून साजरा होतो, ज्यामुळे शिस्तीचे धडे मिळत नाहीत. आव्हाने जसे की विद्यार्थ्यांचा अतिउत्साह किंवा अपुरे नियोजन. यामुळे या उपक्रमाची यशस्वीता कमी होते. हा उपक्रम प्रभावी करण्यासाठी खालील मुद्दे महत्वाचे ठरू शकतात.

सुधारणांसाठी आवश्यक मुद्दे:

1)- पूर्वतयारी वाढवणे.

2)- शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाची योग्य मर्यादा.

3)- मूल्यमापन प्रक्रिया समाविष्ट करणे.

       स्वयंशासन दिन हा शिस्तीचा एक अमूल्य प्रात्यक्षिक धडा आहे, जो विद्यार्थ्यांना जीवनातील यशासाठी तयार करतो. हा दिवस केवळ शाळेच्या चार भिंतीत मर्यादित नसून, स्वावलंबी आणि शिस्तप्रिय समाज घडवण्याचा प्रयत्न आहे. प्रत्येक शाळेने हा दिवस उत्साहाने साजरा करावा, जेणेकरून विद्यार्थी 'स्वयंशासन' हे केवळ शब्द नव्हे, तर जीवनशैली बनवतील. शेवटी, महात्मा गांधींच्या शब्दांत, "स्वयंशासन हे स्वातंत्र्याचे पहिले पाऊल आहे."