महाराष्ट्र शासनाच्या शालेय शिक्षण विभागाने विद्यार्थ्यांना मूल्याधारित शिक्षण प्रदान करण्याच्या उद्देशाने शांतीलाल मुथ्था फाऊंडेशन (SMF) यांच्यासोबत एक महत्त्वाचा सामंजस्य करार (MoU) केला आहे. या करारांतर्गत ‘मूल्यवर्धन 3.0’ हा अभ्यासक्रम राज्यातील सर्व शासकीय आणि अनुदानित शाळांमध्ये राबवला जाणार आहे. हा उपक्रम शालेय शिक्षणाला मूल्याधारित दृष्टिकोन देण्याच्या दिशेने एक पाऊल आहे, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साधला जाईल.
या लेखात ‘मूल्यवर्धन 3.0’ अभ्यासक्रमाची वैशिष्ट्ये, उद्दिष्टे, अंमलबजावणी आणि त्याचा समाजावर होणारा परिणाम याबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.
1) ‘मूल्यवर्धन 3.0’ अभ्यासक्रमाची पार्श्वभूमी.
‘मूल्यवर्धन’ हा अभ्यासक्रम शांतीलाल मुथ्था फाऊंडेशनने विकसित केलेला एक मूल्याधारित शिक्षणाचा उपक्रम आहे. याची सुरुवात 2008 मध्ये झाली आणि त्यानंतर याचे विविध टप्पे (1.0 आणि 2.0) यशस्वीपणे राबवले गेले. ‘मूल्यवर्धन 3.0’ ही याची सुधारित आणि प्रगत आवृत्ती आहे, जी राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) च्या मार्गदर्शक तत्त्वांशी मिळती जुळती आहे. हा अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिकता, सहानुभूती, जबाबदारी, आणि सामाजिक जाणीव यांसारख्या मूल्यांचा विकास करण्यावर केंद्रित आहे.
महाराष्ट्र शासनाने हा अभ्यासक्रम राज्यभर राबवण्याचा निर्णय घेतला असून, 28 एप्रिल 2025 रोजी मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि उपमुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांच्या उपस्थितीत हा सामंजस्य करार झाला. हा करार शालेय शिक्षण विभाग आणि शांतीलाल मुथ्था फाऊंडेशन यांच्यातील सहकार्याचा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.
2) ‘मूल्यवर्धन 3.0’ अभ्यासक्रमाची रचना. विद्यार्थ्यांना केवळ शैक्षणिक ज्ञानच नव्हे, तर जीवनात आवश्यक असणारी मूल्ये आणि कौशल्ये शिकवण्यासाठी करण्यात आली आहे. याची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:
1). नैतिक आणि मूल्याधारित शिक्षण. विद्यार्थ्यांमध्ये प्रामाणिकपणा, सहानुभूती, आदर, आणि सहकार्य यांसारखी मूल्ये रुजवणे.
2). सर्वांगीण विकास.
शैक्षणिक विकासाबरोबरच सामाजिक, भावनिक आणि नैतिक विकासाला चालना देणे.
3). सामाजिक जाणीव.
विद्यार्थ्यांना सामाजिक जबाबदारी, पर्यावरण संरक्षण, आणि समावेशकता याबद्दल जागरूक करणे.
4). NEP 2020 शी संवाद.
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाच्या मूल्याधारित आणि कौशल्य-केंद्रित शिक्षणाच्या उद्दिष्टांशी सुसंगतता.
5). शिक्षकांचे सक्षमीकरण.
शिक्षकांना मूल्याधारित शिक्षण देण्यासाठी प्रशिक्षित करणे आणि त्यांना आवश्यक संसाधने उपलब्ध करून देणे.
3) अभ्यासक्रमाची वैशिष्ट्ये.
‘मूल्यवर्धन 3.0’ हा अभ्यासक्रम इयत्ता 1 ली ते 10 वी पर्यंतच्या विद्यार्थ्यांसाठी तयार करण्यात आला आहे. यामध्ये खालील प्रमुख वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे.
1). मूल्याधारित पाठ्यक्रम.
- अभ्यासक्रमात नैतिकता, सहानुभूती, आणि सामाजिक जबाबदारी यांना प्रोत्साहन देणारे विषय समाविष्ट आहेत.
- कथाकथन, गटचर्चा, आणि क्रियाकलापांद्वारे मूल्यांचे शिक्षण दिले जाते.
- उदाहरणार्थ, ‘परस्पर आदर’ आणि ‘पर्यावरण जाणीव’ यांसारख्या संकल्पनांना प्राधान्य दिले जाते.
2). प्रत्यक्ष अनुभवाधारित शिक्षण.
- विद्यार्थ्यांना व्यावहारिक अनुभव देण्यासाठी प्रकल्प, भूमिका साकारणे (role-playing), आणि समुदाय-आधारित उपक्रमांचा समावेश.
- यामुळे विद्यार्थी केवळ सैद्धांतिक ज्ञानच नव्हे, तर प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकतात.
3). शिक्षक प्रशिक्षण.
- शिक्षकांना मूल्यवर्धन अभ्यासक्रम प्रभावीपणे शिकवण्यासाठी विशेष प्रशिक्षण दिले जाते.
- शांतीलाल मुथ्था फाऊंडेशन शिक्षकांसाठी कार्यशाळा आणि मार्गदर्शन सत्रांचे आयोजन करते.
4). मूल्यमापन पद्धती.
- विद्यार्थ्यांचे मूल्यमापन केवळ लेखी परीक्षांवर अवलंबून नसून, त्यांच्या वर्तनातील बदल, सहभाग, आणि सामाजिक योगदान यावर आधारित आहे.
- यामुळे विद्यार्थ्यांचा नैतिक आणि भावनिक विकास तपासला जातो.
5). समावेशकता.
- हा अभ्यासक्रम सर्व सामाजिक, आर्थिक, आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमीच्या विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त आहे.
- स्थानिक भाषा आणि संदर्भांचा वापर करून अभ्यासक्रम अधिक सुलभ बनवला आहे.
4) अंमलबजावणी प्रक्रिया.
महाराष्ट्र शासनाच्या शालेय शिक्षण विभागाने ‘मूल्यवर्धन 3.0’ अभ्यासक्रमाची अंमलबजावणी राज्यातील सर्व शासकीय आणि अनुदानित शाळांमध्ये टप्प्याटप्प्याने करण्याचे नियोजन केले आहे. याची अंमलबजावणी खालीलप्रमाणे होईल:
1). पायलट प्रकल्प.
- प्रथम टप्प्यात काही निवडक जिल्ह्यांमध्ये हा अभ्यासक्रम प्रायोगिक तत्त्वावर राबवला जाईल.
- यामुळे अभ्यासक्रमाची परिणामकारकता तपासली जाईल आणि आवश्यक सुधारणा केल्या जातील.
2). शिक्षक प्रशिक्षण.
- शांतीलाल मुथ्था फाऊंडेशन आणि शालेय शिक्षण विभाग यांच्या सहकार्याने शिक्षकांसाठी प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित केले जातील.
- यामध्ये ऑनलाइन आणि ऑफलाइन प्रशिक्षण सत्रांचा समावेश असेल.
3). संसाधन वितरण.
- अभ्यासक्रमाशी संबंधित पाठ्यपुस्तके, मार्गदर्शिका, आणि डिजिटल संसाधने शाळांना पुरवली जातील.
- यासाठी शासकीय निधी आणि फाऊंडेशनच्या संसाधनांचा वापर केला जाईल.
4). निगराणी आणि मूल्यमापन.
- अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीवर लक्ष ठेवण्यासाठी एक स्वतंत्र समिती स्थापन केली जाईल.
- विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे मूल्यमापन आणि अभ्यासक्रमाच्या परिणामांचे विश्लेषण केले जाईल.
5) समाजावरील परिणाम.
‘मूल्यवर्धन 3.0’ अभ्यासक्रमाचा महाराष्ट्रातील शालेय शिक्षण आणि समाजावर दीर्घकालीन सकारात्मक परिणाम होण्याची अपेक्षा आहे.
1). नैतिक पिढीचा उदय.
- विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिकता आणि जबाबदारीची भावना विकसित होईल, ज्यामुळे समाजात सकारात्मक बदल घडतील.
- यामुळे गुन्हेगारी, भ्रष्टाचार, आणि सामाजिक विषमता यांसारख्या समस्यांवर मात करण्यास मदत होईल.
2). सामाजिक सुसंवाद.
- सहानुभूती आणि परस्पर आदर यांसारख्या मूल्यांमुळे सामाजिक एकता वाढेल.
- विविध धर्म, संस्कृती, आणि सामाजिक गटांमधील सहिष्णुता वाढेल.
3). शिक्षणाचा दर्जा सुधारणा.
- मूल्याधारित शिक्षणामुळे शाळांचा एकूण शैक्षणिक दर्जा सुधारेल.
- विद्यार्थ्यांचा शाळेतील सहभाग आणि त्यांची शैक्षणिक कामगिरी वाढेल.
4). NEP 2020 ची पूर्तता.
- हा अभ्यासक्रम राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाच्या उद्दिष्टांना पाठबळ देईल, विशेषतः मूल्याधारित आणि समग्र शिक्षणाच्या बाबतीत उद्दिष्टांची पूर्तता करेल.
6) आव्हाने आणि उपाय.
कोणत्याही नवीन उपक्रमाप्रमाणे, ‘मूल्यवर्धन 3.0’ च्या अंमलबजावणीत काही आव्हाने येऊ शकतात. यामध्ये शिक्षकांची अपुरी तयारी, संसाधनांचा अभाव, आणि ग्रामीण भागातील शाळांमधील मर्यादित सुविधा यांचा समावेश आहे.
यावर उपाय म्हणून.
1)- निधी आणि संसाधने.
शासन आणि शांतीलाल मुथ्था फाऊंडेशन यांनी पुरेशा संसाधनांची तरतूद करावी.
2)- प्रशिक्षणाची व्यापकता.
ग्रामीण आणि शहरी भागातील शिक्षकांसाठी समान प्रशिक्षणाची व्यवस्था करावी.
3)- जागरूकता मोहीम.
पालक आणि स्थानिक समुदायांमध्ये अभ्यासक्रमाबद्दल जागरूकता निर्माण करावी.
‘मूल्यवर्धन 3.0’ हा अभ्यासक्रम महाराष्ट्रातील शालेय शिक्षणात एक क्रांतिकारी बदल घडवण्याची क्षमता आहे. शांतीलाल मुथ्था फाऊंडेशन आणि महाराष्ट्र शासनाच्या शालेय शिक्षण विभाग यांच्यातील हा करार विद्यार्थ्यांना केवळ शैक्षणिक यशच नव्हे, तर नैतिक आणि सामाजिक मूल्यांनी युक्त असा सर्वांगीण विकास सुनिश्चित करेल. राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 शी संवाद साधणारा हा उपक्रम महाराष्ट्राला मूल्याधारित शिक्षणात अग्रेसर बनवेल आणि भावी पिढीला सक्षम, जबाबदार, आणि संवेदनशील नागरिक बनवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावेल.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा