बालमजुरी: प्राथमिक शिक्षणातील मुख्य अडथळा.

बालमजुरी: प्राथमिक शिक्षणातील मुख्य अडथळा.

       बालमजुरी ही एक जागतिक सामाजिक समस्या आहे, जी मानवतेच्या प्रगतीला आव्हान देत आहे. बालमजुरी म्हणजे 14 वर्षांखालील मुलांना त्यांच्या शिक्षण, आरोग्य आणि बालपणाच्या हक्कांवर परिणाम करणाऱ्या कामांमध्ये गुंतवणे. भारतासारख्या विकसनशील देशांमध्ये ही समस्या अधिक गंभीर आहे, जिथे गरिबी, अशिक्षितपणा आणि सामाजिक असमानता यामुळे मुले काम करण्यास भाग पडतात. या लेखात बालमजुरीची कारणे, परिणाम, उपाय आणि कायदेशीर तरतुदी यांचा सविस्तर विचार केला जाईल.

1) बालमजुरी म्हणजे काय?

        आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेनुसार (ILO), 5 ते 17 वयोगटातील मुलांचे कोणतेही काम जे त्यांच्या शारीरिक, मानसिक, सामाजिक किंवा नैतिक विकासाला हानिकारक आहे, ते बालमजुरी म्हणून परिभाषित केले जाते. यामध्ये कारखाने, हॉटेल्स, बांधकाम साइट्स, शेती, घरकाम आणि धोकादायक उद्योगांमध्ये काम करणे समाविष्ट आहे. भारतात, 2021 च्या ILO अंदाजानुसार, सुमारे 29 दशलक्ष मुले बालमजुरीत अडकली आहेत.

2) बालमजुरीची कारणे.

1). गरिबी.

गरिबी हे बालमजुरीचे मूळ कारण आहे. कुटुंबाच्या आर्थिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी मुले काम करतात.  

2). अशिक्षितपणा.

पालक आणि समाजातील अशिक्षितपणामुळे मुलांच्या शिक्षणाला प्राधान्य दिले जात नाही.  

3). सामाजिक असमानता.

जाती, धर्म आणि लिंगभेद यामुळे काही समुदायातील मुले अधिक जोखमीत असतात.  

4). कायद्याची अपुरी अंमलबजावणी.

बालमजुरीविरोधी कायदे असूनही, त्यांची अंमलबजावणी कमकुवत आहे.  

5). औद्योगिक मागणी.

स्वस्त मजुरीसाठी लहान मुलांना कामावर ठेवले जाते, विशेषतः असंघटित क्षेत्रात.  

6). स्थलांतर आणि शहरीकरण.

ग्रामीण भागातून शहरात स्थलांतर करणारी कुटुंबे आपल्या मुलांना कामासाठी पाठवतात.  

3) बालमजुरीचे परिणाम.

1). शिक्षणापासून वंचितता.

कामामुळे मुले शाळेत जाऊ शकत नाहीत, ज्यामुळे त्यांचे भविष्य अंधारमय होते.  

2). आरोग्यावर परिणाम.

धोकादायक कामांमुळे मुलांचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य बिघडते.  

3). सामाजिक विकासात अडथळा. बालमजुरीमुळे मुलांचा सामाजिक आणि भावनिक विकास थांबतो.  

4). गुन्हेगारीकडे प्रवृत्ती.

अशिक्षित आणि शोषित मुले गुन्हेगारी किंवा असामाजिक कृत्यांकडे वळू शकतात.  

5). आर्थिक चक्र.

बालमजुरीमुळे पुढील पिढ्याही गरिबीत अडकते, ज्यामुळे देशाच्या प्रगतीवर परिणाम होतो.

4) कायदेशीर तरतुदी.

भारतात बालमजुरी रोखण्यासाठी अनेक कायदे आणि धोरणे अस्तित्वात आहेत:  

1). बालमजुरी (प्रतिबंध आणि नियमन) कायदा, 1986.

हा कायदा 14 वर्षांखालील मुलांना धोकादायक कामांमध्ये गुंतवण्यास बंदी घालतो. 2016 मध्ये यात सुधारणा करून किशोरवयीन मुलांना (14-18) धोकादायक कामांपासून संरक्षण देण्यात आले.  

2). मुलांचा मोफत आणि सक्तीचा शिक्षणाचा अधिकार कायदा, 2009.

6 ते 14 वयोगटातील मुलांना मोफत शिक्षणाचा हक्क प्रदान करतो.  

3). संविधानातील तरतुदी.

   - कलम 24: 14 वर्षांखालील मुलांना कारखाने आणि खाणींमध्ये काम करण्यास बंदी.  

   - कलम 21A: 6 ते 14 वयोगटातील मुलांना शिक्षणाचा मूलभूत हक्क.  

4). राष्ट्रीय बाल कामगार प्रकल्प (NCLP) बालमजुरीतून मुलांची सुटका करून त्यांना शिक्षण आणि पुनर्वसन प्रदान करते.  

       आंतरराष्ट्रीय स्तरावर, ILO चे करार क्रमांक 138 (किमान वय) आणि 182 (बालमजुरीच्या वाईट प्रकारांवर बंदी) महत्त्वाचे आहेत.

5) बालमजुरी रोखण्यासाठी उपाय.

1). शिक्षणाचा प्रसार.

प्रत्येक मुलाला मोफत आणि दर्जेदार शिक्षण उपलब्ध करून देणे.  

2). गरिबी निर्मूलन.

आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कुटुंबांसाठी रोजगार आणि सामाजिक सुरक्षा योजना राबवणे.  

3). कायद्याची कठोर अंमलबजावणी. बालमजुरीविरोधी कायद्यांचे पालन करणारी यंत्रणा मजबूत करणे.  

4). जागरूकता मोहिमा.

समाजात बालमजुरीच्या दुष्परिणामांबाबत जागरूकता निर्माण करणे.  

5). NGO आणि स्वयंसेवी संस्थांचे योगदान. बालमजुरीविरोधी मोहिमांना पाठबळ देणे आणि मुलांचे पुनर्वसन करणे.  

6). उद्योगांचे नियमन.

असंघटित क्षेत्रात बालमजुरी रोखण्यासाठी कठोर नियम आणि तपासणी.  

6) भारतातील काही सकारात्मक पावले.

1)- सर्व शिक्षा अभियान.

शिक्षणाचा प्रसार वाढवण्यासाठी केंद्र सरकारची महत्त्वाकांक्षी योजना.  

2)- मिड-डे मील योजना.

शाळेत मुलांची उपस्थिती वाढवण्यासाठी पोषण आहार.  

3)- बेटी बचाओ, बेटी पढाओ.

मुलींच्या शिक्षणाला प्रोत्साहन देणारी योजना.  

4)- कैलाश सत्यार्थी यांचे योगदान.

नोबेल पुरस्कार विजेते कैलाश सत्यार्थी यांनी ‘बचपन बचाओ आंदोलन’द्वारे लाखो मुलांना बालमजुरीतून मुक्त केले आहे.  

       बालमजुरी ही केवळ आर्थिक किंवा सामाजिक समस्या नसून, ती मानवतेच्या मूलभूत हक्कांशी निगडित आहे. मुलांना त्यांचे बालपण, शिक्षण आणि स्वप्ने जगण्याचा अधिकार आहे. यासाठी सरकार, समाज, स्वयंसेवी संस्था आणि प्रत्येक नागरिकाने एकत्रितपणे प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. बालमजुरीविरोधात जागरूकता, कायद्याची कठोर अंमलबजावणी आणि शिक्षणाचा प्रसार यामुळे आपण एका समृद्ध आणि समतावादी समाजाची निर्मिती करू शकतो. प्रत्येक मुलाचे बालपण सुरक्षित आणि आनंदी करण्याची जबाबदारी आपली आहे.