राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज जयंती: सामाजिक न्याय दिवस.

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज: जीवन आणि कार्य.

       राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज (26 जून 1874 – 6 मे 1922) हे कोल्हापूर संस्थानाचे दूरदृष्टीचे राज्यकर्ते, समाजसुधारक आणि सामाजिक क्रांतीचे अग्रदूत होते. त्यांचे पूर्ण नाव यशवंतराव भोसले असून, त्यांना छत्रपती शाहू महाराज, राजर्षी शाहू महाराज आणि कोल्हापूरचे शाहू या नावांनी ओळखले जाते. मराठ्यांच्या भोसले घराण्यातील या थोर व्यक्तिमत्त्वाने सामाजिक समता, शिक्षण प्रसार, शेती आणि उद्योगविकास यांसारख्या क्षेत्रांत क्रांतिकारी कार्य केले. त्यांचा जन्मदिवस 26 जून हा महाराष्ट्रात ‘सामाजिक न्याय दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण.

       शाहू महाराजांचा जन्म 26 जून 1874 रोजी कागल (कोल्हापूर) येथे झाला. त्यांच्या आईचे नाव राधाबाई आणि वडिलांचे नाव आबासाहेब घाटगे होते. 17 मार्च 1884 रोजी कोल्हापूरचे चौथे शिवाजी महाराज यांच्या निधनानंतर त्यांच्या पत्नी आनंदीबाई यांनी यशवंतरावांना दत्तक घेतले आणि त्यांचे नाव ‘शाहू छत्रपती’ ठेवले.

       शाहू महाराजांचे प्राथमिक शिक्षण कोल्हापूर संस्थानात झाले. पुढील शिक्षणासाठी त्यांना 1885 ते 1889 या काळात राजकोट येथील राजकुमार कॉलेजमध्ये पाठवण्यात आले. येथे त्यांनी आधुनिक शिक्षणासोबतच सामाजिक आणि राजकीय विचारांचा पाया घातला. त्यांचे शिक्षण आणि अनुभव यांनी त्यांना समाजातील विषमता आणि अन्याय यांच्याविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा दिली.

राज्यकारभार आणि सामाजिक सुधारणा.

     शाहू महाराजांनी 1894 मध्ये कोल्हापूर संस्थानाची सूत्रे हाती घेतली आणि 1900 मध्ये ते पहिले छत्रपती बनले. त्यांच्या 28 वर्षांच्या कारकिर्दीत त्यांनी सामाजिक, शैक्षणिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रांत क्रांतिकारी बदल घडवले. त्यांचा राज्यकारभार लोककल्याणकारी आणि समतावादी विचारांनी प्रेरित होता.

1). शिक्षण प्रसार.

शाहू महाराजांनी शिक्षणाला समाजाच्या प्रगतीचे मूळ मानले. त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात 1918 मध्ये प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे आणि मोफत केले. ही त्या काळातील क्रांतिकारी पायरी होती. त्यांनी बहुजन समाजातील मुलांना शिक्षण मिळावे यासाठी विशेष प्रयत्न केले.

पाटील शाळा: 

गावातील पाटलांना कारभारासाठी शिक्षण देण्याच्या उद्देशाने पाटील शाळा सुरू केल्या.

व्यावसायिक शिक्षण: 

तंत्र आणि कौशल्य शिकवणाऱ्या शाळा स्थापन केल्या, ज्यामुळे स्थानिकांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्या.

वसतिगृहे आणि शिष्यवृत्ती: 

मागासवर्गीय आणि दलित विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहे आणि शिष्यवृत्तीची व्यवस्था केली.त्यांच्या या कार्यामुळे कोल्हापूर संस्थानात शिक्षणाचा प्रसार झपाट्याने झाला आणि समाजातील उपेक्षित घटकांना मुख्य प्रवाहात येण्याची संधी मिळाली.

2). सामाजिक समता आणि आरक्षण.

     शाहू महाराजांनी सामाजिक विषमता आणि जातीभेद नष्ट करण्यासाठी अथक प्रयत्न केले. त्यांनी 26 जुलै 1902 रोजी कोल्हापूर संस्थानात नोकऱ्यांमध्ये मागासवर्गीयांसाठी 50 टक्के आरक्षण जाहीर केले. हा भारतातील आरक्षणाचा पहिला निर्णय होता.

वेदोक्त प्रकरण: 

    शाहू महाराजांनी मराठा आणि ब्राह्मणेतर समाजाला वेदोक्त मंत्र म्हणण्याचा अधिकार मिळावा यासाठी वैदिक स्कूल स्थापन केले. यामुळे सत्यशोधक चळवळीला बळ मिळाले.

सत्यशोधक चळवळीला पाठिंबा: 

    महात्मा फुले यांच्या विचारांना पुढे नेत त्यांनी सत्यशोधक चळवळीला प्रत्यक्ष सहकार्य केले.

दलित सक्षमीकरण: 

    1920 मध्ये माणगाव येथे दक्षिण महाराष्ट्र दलित परिषदेला पाठिंबा देऊन दलित समाजाच्या सामाजिक आणि आर्थिक उन्नतीसाठी कार्य केले.

3). महिलांचे सक्षमीकरण.

     शाहू महाराजांनी महिलांच्या हक्कांसाठी आणि त्यांच्यावरील अन्याय दूर करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण कायदे आणले.

विधवा पुनर्विवाह कायदा (1917): 

     विधवांना पुनर्विवाहाचा अधिकार मिळावा यासाठी कायदा लागू केला.

आंतरजातीय विवाहांना प्रोत्साहन: 

     सामाजिक एकता वाढावी यासाठी आंतरजातीय विवाहांना प्रोत्साहन दिले.

महिलांवरील अत्याचाराविरुद्ध कायदा: 

    महिलांना शारीरिक आणि मानसिक छळापासून संरक्षण देणारा कायदा मंजूर केला.मागासवर्गीय मुली आणि महिलांसाठी मोफत शिक्षणाची व्यवस्था करून त्यांनी महिलांच्या प्रगतीचा पाया रचला.

4). शेती आणि उद्योगविकास.

     शाहू महाराजांनी शेती आणि उद्योगांना चालना देऊन आर्थिक समृद्धी साधली.

राधानगरी धरण: 

     त्यांनी राधानगरी धरणाची उभारणी सुरू केली, ज्यामुळे शेतीसाठी पाण्याची उपलब्धता वाढली. हा प्रकल्प त्यांच्या निधनानंतर राजाराम महाराजांनी पूर्ण केला.

सहकारी संस्था: 

    शेतकऱ्यांच्या सहकारी संस्थांची स्थापना केली आणि त्यांना कर्ज उपलब्ध करून दिले.

उद्योग: 

    शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड व्हिव्हिंग मिल, शाहुपुरी व्यापारपेठ आणि गुळाच्या बाजारपेठेची स्थापना केली.या उपक्रमांनी कोल्हापूर संस्थान आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनले.

5). सांस्कृतिक आणि क्रीडा क्षेत्र.

    शाहू महाराजांनी कला, संस्कृती आणि क्रीडांना प्रोत्साहन देऊन कोल्हापूरला ‘कलापूर’ आणि ‘कुस्तीची पंढरी’ बनवले.

कला आणि नाट्य: 

    संगीत, नाट्य आणि चित्रकला यांना प्रोत्साहन दिले. केशवराव भोसले आणि बालगंधर्व यांसारख्या कलावंतांना पाठबळ दिले. पॅलेस थिएटर (आताचे केशवराव भोसले नाट्यगृह) बांधले.

कुस्ती: 

    खासबाग मैदान बांधून कुस्तीला प्रोत्साहन दिले. तालमींना आर्थिक मदत आणि पैलवानांना बक्षिसे देऊन कुस्तीला राष्ट्रीय स्तरावर नेले.

शाहीर परंपरा: 

    सत्यशोधक शाहिरांना प्रोत्साहन देऊन लोकजागृती केली.

महात्मा फुले आणि डॉ. आंबेडकर यांच्याशी संबंध.

     शाहू महाराजांनी महात्मा फुले यांच्या सत्यशोधक विचारांना पुढे नेले. त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना शिक्षणासाठी आर्थिक मदत केली आणि त्यांच्या सामाजिक कार्याला पाठिंबा दिला. शाहू, फुले आणि आंबेडकर यांचे विचार आजही महाराष्ट्राच्या पुरोगामी चळवळीचा पाया आहेत.

वारसा आणि स्मृती.

     शाहू महाराजांचे कार्य इतके व्यापक आणि प्रेरणादायी आहे की, त्यांच्या नावाने अनेक पुरस्कार, शैक्षणिक संस्था आणि योजनांची स्थापना झाली आहे. 

उदाहरणार्थ, 

‘राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज शिक्षण शुल्क शिष्यवृत्ती योजना’ ही महाराष्ट्र सरकारची योजना आहे.त्यांच्या स्मृतीत कोल्हापूर येथे ‘राजर्षी शाहू छत्रपती मेमोरियल ट्रस्ट’ स्थापन करण्यात आले, जे दरवर्षी ‘राजर्षी शाहू पुरस्कार’ प्रदान करते. 2022 मध्ये त्यांच्या शताब्दी स्मृतिदिनानिमित्त मुंबईत स्मारक उभारण्यात आले.

      राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे खऱ्या अर्थाने लोककल्याणकारी राजे होते. त्यांनी शिक्षण, सामाजिक समता, शेती, उद्योग आणि संस्कृतीच्या क्षेत्रांत केलेले कार्य आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांनी समाजातील वंचित आणि उपेक्षितांना मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी आयुष्य वेचले. त्यांचे विचार आणि कार्य येणाऱ्या पिढ्यांना सामाजिक न्याय आणि समतेच्या दिशेने मार्गदर्शन करत राहतील.

“माझ्या रयतेला जर कणभर तोशीस पडली तर मला मणभर वेदना होतात कारण राजा रयतेसाठी असतो, रयत राजाकरिता नाही.”- छत्रपती शाहू महाराज.

      शाहू महाराजांच्या या विचारांप्रमाणे, आपणही समाजाच्या कल्याणासाठी कार्य करून त्यांना खरी श्रद्धांजली अर्पण करू शकतो.