ई-संजीवनी: भारताची राष्ट्रीय टेलीमेडिसिन सेवा.

ई-संजीवनी: भारताची राष्ट्रीय टेलीमेडिसिन सेवा.

       ई-संजीवनी ही भारत सरकारच्या स्वास्थ्य आणि परिवार कल्याण मंत्रालय अंतर्गत सुरू करण्यात आलेली एक क्रांतिकारी टेलीमेडिसिन सेवा आहे. ही सेवा देशातील नागरिकांना, विशेषतः ग्रामीण आणि दुर्गम भागात राहणाऱ्यांना, घरबसल्या दर्जेदार वैद्यकीय सल्ला आणि उपचार उपलब्ध करून देण्यासाठी डिझाइन केलेली आहे. आयुष्मान भारत डिजिटल मिशनचा एक महत्त्वाचा भाग असलेली ही योजना डिजिटल इंडिया उपक्रमाला पुढे नेणारी आहे. 

       या लेखात आपण ई-संजीवनी योजनेची पार्श्वभूमी, उद्दिष्टे, वैशिष्ट्ये, लाभ, अंमलबजावणी, आव्हाने आणि भविष्यातील संधी याबाबत सविस्तर माहिती जाणून घेऊ.

ई-संजीवनी योजनेची पार्श्वभूमी.

       भारतात आरोग्यसेवा क्षेत्रात अनेक आव्हाने आहेत, विशेषतः ग्रामीण आणि दुर्गम भागात वैद्यकीय सुविधांचा अभाव, विशेषज्ञ डॉक्टरांची कमतरता आणि लांबच्या प्रवासामुळे होणारा खर्च आणि वेळेचा अपव्यय. याच समस्यांना तोंड देण्यासाठी ई-संजीवनी योजनेची सुरुवात नोव्हेंबर 2019 मध्ये आयुष्मान भारत-हेल्थ अँड वेलनेस सेंटर्स (AB-HWCs) अंतर्गत झाली. कोविड-19 महामारीच्या काळात, जेव्हा सामाजिक अंतर राखणे आवश्यक होते आणि रुग्णालयांमध्ये जाणे जोखमीचे बनले होते, तेव्हा या योजनेचे महत्त्व अधिकच अधोरेखित झाले. 13 एप्रिल 2020 रोजी ई-संजीवनी ओपीडी सुरू झाली, जी थेट रुग्णांना डॉक्टरांशी जोडते.

       ही योजना सेंटर फॉर डेव्हलपमेंट ऑफ अ‍ॅडव्हान्स्ड कम्प्युटिंग (C-DAC), मोहाली यांनी विकसित केली असून, ती राष्ट्रीय टेलीमेडिसिन सेवा म्हणून कार्यरत आहे. 

ई-संजीवनी योजनेचे दोन प्रमुख प्रकार.

      ई-संजीवनी योजनेत दोन मुख्य सेवा आहेत:

1). ई-संजीवनी AB-HWC (डॉक्टर-टू-डॉक्टर):

   - ही सेवा आयुष्मान भारत-हेल्थ अँड वेलनेस सेंटर्स (AB-HWCs) अंतर्गत कार्यरत आहे.

   - हब अँड स्पोक मॉडेलवर आधारित, यात प्राथमिक आरोग्य केंद्रे (PHC) आणि सामुदायिक आरोग्य केंद्रे (CHC) हे स्पोक म्हणून काम करतात, तर विशेषज्ञ डॉक्टरांचे हब (जसे की वैद्यकीय महाविद्यालये किंवा मोठी रुग्णालये) यांच्याशी जोडले जातात.

   - यामुळे ग्रामीण भागातील रुग्णांना स्थानिक आरोग्य केंद्रातून विशेषज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला मिळतो.

   - 1,17,440 AB-HWCs आणि 14,188 हब यांच्या माध्यमातून 7 कोटींहून अधिक टेली-कन्सल्टेशन्स प्रदान केले गेले आहेत.

2). ई-संजीवनी ओपीडी (रुग्ण-टू-डॉक्टर):

   - ही सेवा थेट रुग्णांना विशेषज्ञ डॉक्टरांशी जोडते, ज्यामुळे रुग्णांना घरबसल्या मोबाइल किंवा संगणकाद्वारे वैद्यकीय सल्ला मिळतो.

   - कोविड-19 काळात ही सेवा विशेषतः उपयुक्त ठरली, कारण रुग्णांना रुग्णालयात जाण्याचा धोका टाळता आला.

   - यात व्हिडिओ कॉल, ऑडिओ कॉल आणि चॅटद्वारे सल्ला घेण्याची सुविधा आहे.

   - 2,22,026 डॉक्टर आणि आरोग्य कर्मचारी यात प्रशिक्षित आहेत, आणि एका दिवसात 4.34 लाख रुग्णांना सेवा देण्याचा विक्रम आहे.

ई-संजीवनी योजनेची प्रमुख वैशिष्ट्ये.

1). मोफत सेवा:

   - ई-संजीवनीद्वारे प्रदान केल्या जाणाऱ्या सर्व टेली-कन्सल्टेशन सेवा विनामूल्य आहेत, ज्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत वर्गालाही दर्जेदार आरोग्यसेवा मिळतात.

2). डिजिटल सुविधा:

   - व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग, ऑडिओ कॉल आणि चॅटद्वारे रुग्ण डॉक्टरांशी संपर्क साधू शकतात.

   - ई-प्रिस्क्रिप्शन (इलेक्ट्रॉनिक पर्ची) मिळते, ज्याचा उपयोग औषधे खरेदी करण्यासाठी करता येतो.

   - आभा (ABHA) हेल्थ आयडीद्वारे वैद्यकीय इतिहास डिजिटल स्वरूपात जतन केला जातो.

3). सुलभ प्रवेश:

   - ई-संजीवनी अ‍ॅप आणि वेबसाइट (esanjeevaniopd.in) द्वारे सेवा उपलब्ध आहे.

   - 3.74 लाख कॉमन सर्व्हिस सेंटर्स (CSC) यांच्याशी एकीकरणामुळे ग्रामीण भागातही प्रवेश सुलभ झाला आहे.

   - बहुभाषी इंटरफेसमुळे स्थानिक भाषांमध्ये सेवा मिळते.

4). विशेषज्ञांचा समावेश:

   - सामान्य चिकित्सकांपासून ते न्यूरोलॉजी, ऑर्थोपेडिक्स, त्वचारोग, दंतचिकित्सा, स्त्रीरोग यासारख्या विशेषज्ञ सेवांपर्यंत सल्ला उपलब्ध आहे.

5). हब अँड स्पोक मॉडेल:

   - ग्रामीण भागातील आरोग्य केंद्रांना विशेषज्ञांशी जोडण्यासाठी प्रभावी मॉडेल.

   - 23 राज्यांमध्ये ही सेवा कार्यरत आहे, आणि आंध्र प्रदेश, तमिलनाडू, उत्तर प्रदेश, कर्नाटक यांसारखी राज्ये यात आघाडीवर आहेत.

ई-संजीवनी योजनेचे लाभ.

1). ग्रामीण भागात आरोग्यसेवा:

   - दुर्गम भागात राहणाऱ्या रुग्णांना विशेषज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला मिळतो, ज्यामुळे प्रवासाचा खर्च आणि वेळ वाचतो.

   - आयुष्मान भारत-हेल्थ अँड वेलनेस सेंटर्सद्वारे स्थानिक पातळीवर सेवा उपलब्ध.

2). कोविड-19 मधील योगदान:

   - महामारीदरम्यान, रुग्णालयात जाण्याचा धोका कमी करून 10 कोटींहून अधिक रुग्णांनी या सेवेचा लाभ घेतला.

   - गैर-कोविड रुग्णांना आवश्यक वैद्यकीय सल्ला मिळाला, आणि कोविड-19 चा प्रसार रोखण्यास मदत झाली.

3). आर्थिक बचत:

   - रुग्णांना प्रवास, रुग्णालयातील खर्च आणि इतर खर्च टाळता येतात.

   - मोफत सेवेमुळे आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत वर्गाला मोठा दिलासा मिळाला.

4). डिजिटल आरोग्य:

   - आभा हेल्थ आयडीद्वारे वैद्यकीय इतिहासाचे डिजिटल व्यवस्थापन.

   - 45,000 हून अधिक आभा आयडी जारी केले गेले आहेत.

5). ज्येष्ठ नागरिक आणि कमकुवत वर्ग:

   - ज्येष्ठ नागरिक आणि अन्य आजारांनी ग्रस्त रुग्णांना घरबसल्या उपचार मिळतात.

ई-संजीवनी योजनेसाठी अर्ज प्रक्रिया.

1). रजिस्ट्रेशन:

   - ई-संजीवनी ओपीडी वेबसाइट (esanjeevaniopd.in) किंवा अ‍ॅप (Google Play Store किंवा Apple App Store वर उपलब्ध) डाउनलोड करा.

   - रुग्णाने मोबाइल क्रमांक आणि OTPद्वारे स्वतःचे रजिस्ट्रेशन करावे.

   - रुग्णाची माहिती (नाव, वय, पत्ता) आणि आवश्यक आजाराची माहिती नोंदवावी.

2). टोकन जनरेशन:

   - रजिस्ट्रेशननंतर टोकन नंबर मिळतो, जो क्यू मॅनेजमेंटसाठी वापरला जातो.

   - रुग्ण आपल्या राज्यातील उपलब्ध ओपीडी वेळेनुसार डॉक्टर निवडू शकतो.

3). कन्सल्टेशन:

   - व्हिडिओ कॉल, ऑडिओ कॉल किंवा चॅटद्वारे डॉक्टरांशी संपर्क.

   - डॉक्टर ई-प्रिस्क्रिप्शन देतात, जे SMS किंवा ईमेलद्वारे मिळते.

4). आभा आयडी एकीकरण:

   - रजिस्ट्रेशनदरम्यान आभा हेल्थ आयडी तयार करून वैद्यकीय इतिहास डिजिटल स्वरूपात जतन करता येतो.

ई-संजीवनी योजनेचा प्रभाव.

1). विशाल कव्हरेज:

   - 30 कोटींहून अधिक टेली-कन्सल्टेशन्स पूर्ण, ज्यामुळे ही जगातील सर्वात मोठी टेलीमेडिसिन सेवा बनली आहे.

   - आंध्र प्रदेश, तमिलनाडू, उत्तर प्रदेश, पश्चिम बंगाल, कर्नाटक यांसारख्या राज्यांनी सर्वाधिक परामर्श दिले.

2). ग्रामीण भागात परिवर्तन:

   - सीएचसी आणि पीएचसी स्तरावर विशेषज्ञ सल्ला उपलब्ध, ज्यामुळे ग्रामीण रुग्णांना मोठा लाभ.

   - हिसार, हरियाणा येथे जून-जुलै 2022 मध्ये 800 हून अधिक रुग्णांनी याचा लाभ घेतला.

3). जागतिक स्तरावर मान्यता:

   - यूके आणि जर्मनीच्या संशोधकांनी ई-संजीवनीला दक्षिण-पूर्व आशियासाठी मॉडेल म्हणून मान्यता दिली आहे.

   - G20 बैठकीत याची चर्चा झाली, आणि काही देशांनी यासारखे मॉडेल स्वीकारण्यासाठी सहमती दर्शवली.

4). आयुष्मान भारताशी एकीकरण:

   - आयुष्मान भारत डिजिटल मिशन अंतर्गत डिजिटल हेल्थ इकोसिस्टम मजबूत झाली.

   - 1.5 लाख AB-HWCs यांच्याशी जोडले गेले आहे.

भविष्यातील संधी.

1). विस्तार:

   - शिक्षण टेली-हेल्थकेअर प्रणाली म्हणून ई-संजीवनीचा विकास, ज्यामुळे स्थानिक गरजा आणि प्रथांमधील तफावत ओळखता येईल.

   - अधिक राज्ये आणि खाजगी रुग्णालयांना यात सामील करून सेवा विस्तारता येईल.

2). तंत्रज्ञान सुधारणा:

   - AI आणि मशीन लर्निंगचा वापर करून रुग्णांचे निदान आणि उपचार अधिक प्रभावी करता येतील.

   - 5G तंत्रज्ञानमुळे व्हिडिओ कॉल्सची गुणवत्ता सुधारेल.

3). जागतिक मॉडेल:

   - ई-संजीवनीला दक्षिण-पूर्व आशिया आणि इतर विकसनशील देशांसाठी टेलीमेडिसिन मॉडेल म्हणून प्रचारित करता येईल.

4). प्रशिक्षण आणि जागरूकता:

   - स्थानिक आरोग्य कर्मचारी आणि रुग्णांमध्ये जागरूकता वाढवण्यासाठी मोहिमा.

   - कम्युनिटी हेल्थ ऑफिसर्स यांचे प्रशिक्षण वाढवून सेवा कार्यक्षमता सुधारता येईल.

         ई-संजीवनी ही भारतातील आरोग्यसेवा क्षेत्रातील एक क्रांतिकारी पाऊल आहे, जी डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून ग्रामीण आणि शहरी भागातील आरोग्यसेवा यांच्यातील दरी कमी करते. आयुष्मान भारत योजनेसोबत एकत्रितपणे कार्य करत ही योजना सर्वसमावेशक आरोग्य संरक्षण (Universal Health Coverage) च्या दिशेने भारताला पुढे नेत आहे. कोविड-19 महामारीदरम्यान याने लाखो रुग्णांना दिलासा दिला, आणि भविष्यात तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीसह याची व्याप्ती आणि प्रभाव वाढेल. ग्रामीण भागात जागरूकता आणि तांत्रिक पायाभूत सुविधा सुधारल्यास ही योजना अधिक प्रभावी होऊ शकते.