महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा) नियम 1981 हे महाराष्ट्रातील शासकीय अधिकारी आणि कर्मचाऱ्यांसाठी रजा-संबंधित नियमांचे एक जाळे तयार करतात. हे नियम शासकीय सेवेतील कर्मचाऱ्यांना रजा मिळण्याचे हक्क, रजेचे प्रकार, मंजुरी प्रक्रिया, आणि त्यासंबंधित तरतुदी यांचे नियमन करतात. या लेखात, सदर दस्तऐवजाचे वाचन करून त्यातील प्रमुख तरतुदी, रजेचे प्रकार, आणि त्यांचे नियम यांचे सविस्तर विश्लेषण केले आहे. हा लेख शासकीय कर्मचाऱ्यांना आणि प्रशासकीय अधिकाऱ्यांना या नियमांचे आकलन करण्यास मदत करेल.
1). परिचय आणि पार्श्वभूमी.
महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा) नियम 1981 हे शासकीय कर्मचाऱ्यांना रजा मंजूर करण्यासाठी आणि त्यांचे प्रशासकीय व्यवस्थापन सुलभ करण्यासाठी लागू करण्यात आले आहेत. या नियमांनुसार, रजा हा कर्मचाऱ्यांचा हक्क नसून, सक्षम प्राधिकाऱ्याच्या मान्यतेनुसार मिळणारी सुविधा आहे. हे नियम शासकीय सेवेच्या कार्यक्षमतेला प्राधान्य देतात आणि कर्मचाऱ्यांच्या वैयक्तिक गरजा आणि लोकसेवेच्या आवश्यकता यांच्यात संतुलन राखतात.
2)मुख्य उद्दिष्टे.
1)- शासकीय कर्मचाऱ्यांना रजेसाठी स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे प्रदान करणे.
2)- रजा मंजुरी प्रक्रियेत पारदर्शकता आणि एकसमानता सुनिश्चित करणे.
3)- कर्मचाऱ्यांच्या आरोग्य, वैयक्तिक जबाबदाऱ्या, आणि शिक्षणासारख्या गरजा पूर्ण करताना प्रशासकीय कार्यक्षमता राखणे.
3). रजेची व्याख्या आणि मूलभूत तरतुदी.
1)रजेची व्याख्या (नियम 1/28).
1)- रजा म्हणजे सक्षम प्राधिकाऱ्याने कर्मचाऱ्याला कामावर उपस्थित न राहण्याची दिलेली परवानगी.
2)- रजा हा कर्मचाऱ्याचा हक्क नाही, आणि ती मंजूर करणे किंवा नाकारणे हे सक्षम प्राधिकाऱ्याच्या विवेकबुद्धीवर अवलंबून आहे (नियम 10).
3)- लोकसेवेच्या गरजेनुसार, सक्षम अधिकारी रजा नाकारू शकतो, रद्द करू शकतो, किंवा रजेचा प्रकार बदलू शकतो.
2)सुट्टीची व्याख्या (नियम 1/23)
1)- सुट्टी म्हणजे परक्राम्य संलग्न अधिनियम 1881, कलम 25 अंतर्गत विहित केलेली किंवा अधिसूचित केलेली सुट्टी.
2)- शासनाने शासकीय कार्यालये बंद ठेवण्यासाठी अधिसूचित केलेले दिवस सुट्टी म्हणून संबोधले जातात.
3)रजा मंजुरीची मर्यादा (नियम 16).
1)- कर्मचाऱ्याला सलग पाच वर्षांपेक्षा जास्त कालावधीसाठी रजा मंजूर केली जाऊ शकत नाही.
2)- रजेच्या कालावधीत मध्यम अधिकाऱ्याच्या मंजुरीशिवाय नोकरी किंवा व्यवसाय करता येत नाही.
3). रजेचे प्रकार आणि त्यांचे नियम.
महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा) नियम 1981 मध्ये विविध प्रकारच्या रजा अधिसूचित केल्या आहेत, ज्या कर्मचाऱ्यांच्या वैयक्तिक, वैद्यकीय, आणि व्यावसायिक गरजांना पूर्ण करतात. खालीलप्रमाणे रजेचे प्रमुख प्रकार आणि त्यांचे नियम यांचे वर्णन केले आहे:
1) अर्जित रजा (Earned Leave) (नियम 50)
- वाटप.- प्रत्येक कॅलेंडर वर्षात जानेवारी आणि जुलै महिन्याच्या पहिल्या दिवशी प्रत्येकी 15 दिवस, म्हणजेच वर्षाला 30 दिवस अर्जित रजा मिळते.
- साठवण.- कमाल 300 दिवसांपर्यंत अर्जित रजा खात्यात जमा करता येते.
- उपयोग.- कर्मचारी ही रजा कोणत्याही कारणासाठी घेऊ शकतो.
- वेतन.- रजेच्या कालावधीत पूर्ण वेतन मिळते.
2) अर्धवेतनी रजा (Half Pay Leave) (नियम 52)
- वाटप.
- सेवेच्या प्रत्येक पूर्ण वर्षासाठी 20 दिवस. - प्रत्येक कॅलेंडर वर्षात जानेवारी आणि जुलैला प्रत्येकी 10 दिवस.
- साठवण.- या रजेच्या साठवणुकीवर मर्यादा नाही.
- वेतन.- रजेच्या कालावधीत अर्धे वेतन (50%) मिळते.
- उपयोग.- कोणत्याही कारणासाठी घेता येते, विशेषतः वैद्यकीय किंवा वैयक्तिक गरजांसाठी.
3) परिवर्तित रजा (Commuted Leave) (नियम 52)
- वाटप.- अर्धवेतनी रजेच्या निम्म्या दिवसांसाठी परिवर्तित रजा मंजूर होते (दुप्पट दिवस खर्च होतात).
- मर्यादा.-
- कमाल 90 दिवस.
- संपूर्ण सेवेत एकूण अर्धवेतनी रजेच्या दुप्पट दिवस खर्च होतात.
- वेतन.- पूर्ण वेतन मिळते.
- परतफेड.- कर्मचारी कामावर परत न आल्यास, ही रजा अर्धवेतनी रजेत रूपांतरित केली जाते आणि अतिरिक्त रक्कम वसूल केली जाते.
4) अनर्जित झालेली रजा (Leave Not Due) (नियम 52)
- वाटप.- अर्जित आणि अर्धवेतनी रजा संपल्यास,
- वैद्यकीय प्रमाणपत्राच्या आधारे ही रजा मंजूर होते.
- मर्यादा.-
- संपूर्ण सेवेत कमाल 360 दिवस,
- एका वेळी 90 दिवस, आणि
- संपूर्ण सेवेत 180 दिवसांपर्यंत.
- वेतन.- पूर्ण वेतन मिळते, परंतु ही रजा पुढील अर्धवेतनी रजेतून कपात केली जाते.
- लागू.- केवळ कायम कर्मचाऱ्यांना.
5) असाधारण रजा (Extraordinary Leave) (नियम 52)
- वाटप.-
- 3 वर्षे सतत सेवा: 3 महिने.
- 5 वर्षे सतत सेवा: 10 महिने.
- गंभीर आजार (उदा., कर्करोग)
- वैद्यकीय प्रमाणपत्रासह 18 महिने.
- वेतन.- या रजेदरम्यान वेतन मिळत नाही.
- लागू.- इतर सर्व रजा संपल्यास किंवा विशेष परिस्थितीत.
6) प्रसूती रजा (Maternity Leave) (नियम 54)
- वाटप.- 180 दिवस (26 आठवडे).
- लागू.- दोनपेक्षा कमी मुलं असलेल्या महिला कर्मचाऱ्यांना.
- नव्याने रुजू झालेल्यांनाही लागू.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
- अट.- किमान सेवेची अट रद्द.
7) गर्भपात रजा (नियम 54/3)
- वाटप.- वैद्यकीय प्रमाणपत्रासह 6 आठवडे.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
8) विशेष रजा (Special Leave)
- वाटप.- सरोगसीद्वारे जन्मलेल्या मुलाच्या संगोपनासाठी 180 दिवस.
- लागू.- संपूर्ण सेवेत एकदा, सरोगसी किंवा दत्तक मुलांसाठी.
9) अपघाती/विशेष विकलांगता रजा (नियम 54 आणि 56)
- वाटप.- कर्तव्य बजावताना अपघातामुळे दुखापत झाल्यास मंजूर.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
10) रुग्णालयीन रजा (Hospital Leave) (नियम 55)
- वाटप.- कर्तव्य बजावताना दुखापत झाल्यास.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
11) टीबी/कर्करोग/कुष्ठरोग/पक्षाघात रजा (नियम 55)
- वाटप.- 10 ते 12 महिने, तीन वर्षे सेवेनंतर.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
12) अभ्यास रजा (Study Leave) (नियम 55)
- वाटप.- लोकसेवेच्या गरजेनुसार उच्च शिक्षणासाठी, 5 वर्षे सेवेनंतर 10 ते 12 महिने.
- वेतन.- पूर्ण वेतन, परंतु सेवेनंतर किमान तीन वर्षे सेवा बंधनकारक.
13) विशेष नैमित्तिक रजा (Special Casual Leave)
- वाटप.-
- पिसाळलेल्या प्राण्याने चावल्यास: 21 दिवस.
- स्वतःच्या शस्त्रक्रियेसाठी: 6 दिवस.
- पती/पत्नीच्या नसबंदी शस्त्रक्रियेसाठी: 14/6/10 दिवस (परिस्थितीनुसार).
- स्वतः नसबंदी शस्त्रक्रिया केल्यास.- 6 दिवस किंवा अयशस्वी मुळे दुसऱ्यांदा शस्त्रक्रिया केल्यास.- 6दिवस
- पत्नीने बाळंतपणानंतर लगेचच किंवा अन्य वेळी संतती नियमांची शस्त्रक्रिया केल्यानंतर- 4 दिवस. आणि ही शस्त्रक्रिया अयशस्वी झाल्यास.- प्रत्येकी 7 दिवस.
- स्वेच्छेने विनामूल्य रक्तदान केल्यास.- 1 दिवस, एका वर्षात जास्तीत जास्त 10 दिवस.
- राष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धेत भाग घेण्यासाठी.- एका वर्षात कमाल 30 दिवस.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
14) विकलांग अपत्य रजा.
- वाटप.- संपूर्ण सेवेत 10 दिवस,
- विकलांग अपत्य असलेल्या कर्मचाऱ्यांना.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
15) दत्तक रजा (Adoption Leave)
- वाटप.- दत्तक मुलाच्या संगोपनासाठी महिला कर्मचाऱ्यांना 180 दिवस.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
16) निवृत्तीपूर्व रजा.
- वाटप.- सलग 180 दिवस किंवा एकूण सेवा काळात कमाल 24 महिने.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
17) विपश्यनेसाठी रजा.
- वाटप.-
- एका वेळेस सलग 14 दिवस.
- 3 वर्षातून एक वेळेस.
- एकूण सेवा काळात 6 वेळा.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
18) बालसंगोपन रजा.
- वाटप.-
- महिला कर्मचारी किंवा पत्नी नसलेले कर्मचारी यांच्यासाठी.
- 18 वर्षे वयापेक्षा कमी वयाच्या मोठ्या अपत्याच्या संगोपनासाठी.
- कमल 180 दिवस.
- सेवेत किमान एक वर्ष पूर्ण झाल्यानंतर देय.
- वेतन.- पूर्ण वेतन.
4). रजा मंजुरी आणि प्रशासकीय तरतुदी.
1)वैद्यकीय रजा (नियम 40).
- राजपत्रित अधिकाऱ्यांना वैद्यकीय रजेसाठी शासकीय वैद्यकीय अधिकाऱ्याचे प्रमाणपत्र आवश्यक.
- अराजपत्रित कर्मचाऱ्यांना नोंदणीकृत वैद्यकीय व्यवसायीचे प्रमाणपत्र लागते.
- रजा संपल्यानंतर रजा संनाद प्रमाणपत्र सादर करणे बंधनकारक (नियम 43).
2)रजा मंजुरीचे अधिकार (नियम 20).
- अराजपत्रित कर्मचाऱ्यांच्या सर्व रजा (विशेष विकलांगता आणि अभ्यास रजा वगळता) मंजूर करण्याचे अधिकार निहित प्राधिकाऱ्यांकडे.
- उपजिल्हाधिकारी, तहसीलदार, नायब तहसीलदार यांना 180 दिवसांपेक्षा जास्त रजा मंजूर करण्याचे अधिकार विभागीय आयुक्तांकडे.
3)रजा परवाना (नियम 48).
- रजा परवान्यावर अनधिकृतपणे अनुपस्थित राहणाऱ्या कर्मचाऱ्यांवर शिस्तभंगाची कारवाई होऊ शकते.
4)सेवा हस्तांतरण (नियम 22).
- एका शासकीय सेवेचा राजीनामा देऊन दुसऱ्या सेवेत रुजू झाल्यास, राजीनाम्याच्या तारखेला उपलब्ध असलेली रजा नवीन सेवेत हस्तांतरित होते.
5). रजा वेतन आणि रोखीकरण.
1)रजा वेतन.- रजेच्या कालावधीत कर्मचाऱ्याला त्याच्या नियमित वेतनाच्या दराने वेतन मिळते, परंतु प्रत्यक्ष लाभ रजा संपल्यानंतर मिळतो.
2)रोखीकरण (नियम 54, 56, 58).
- अर्जित रजा आणि अर्जन न झालेल्या रजेचे रोखीकरण विशिष्ट परिस्थितीत (उदा., निवृत्ती, राजीनामा) शक्य आहे.
- रोखीकरणाचे नियम आणि पात्रता याबाबत शासनाच्या अधिसूचनांवर अवलंबून आहे.
6). विश्लेषण आणि महत्त्व.
महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा) नियम 1981 हे शासकीय कर्मचाऱ्यांच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक गरजांना पूर्ण करणारे सर्वसमावेशक नियम आहेत. या नियमांचे खालीलप्रमाणे महत्त्व आहे:
1). कर्मचारी कल्याण.
प्रसूती रजा, विशेष विकलांगता रजा, आणि अभ्यास रजा यासारख्या तरतुदी कर्मचाऱ्यांच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक विकासाला प्रोत्साहन देतात.
2). प्रशासकीय कार्यक्षमता.
रजा मंजुरीचे स्पष्ट नियम आणि सक्षम प्राधिकाऱ्यांचे अधिकार यामुळे प्रशासकीय प्रक्रिया सुसंगत राहते.
3). लवचिकता.
विविध प्रकारच्या रजा आणि त्यांच्या साठवणुकीच्या तरतुदी कर्मचाऱ्यांना लवचिकता प्रदान करतात.
4). शिस्त.
अनधिकृत अनुपस्थितीवर शिस्तभंगाची कारवाई आणि रजा परवान्याचे नियम शासकीय सेवेत शिस्त राखतात.
महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा) नियम 1981 हे शासकीय कर्मचाऱ्यांना रजा-संबंधित सुविधा प्रदान करण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण ढांचा आहे. या नियमांमुळे कर्मचाऱ्यांना त्यांच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक गरजा पूर्ण करता येतात, तसेच शासकीय सेवेची कार्यक्षमता आणि शिस्त राखली जाते. अर्जित रजा, प्रसूती रजा, विशेष नैमित्तिक रजा, आणि अभ्यास रजा यासारख्या तरतुदी कर्मचारी कल्याणाला प्राधान्य देतात, तर रजा मंजुरी आणि रोखीकरणाचे नियम प्रशासकीय सुसंगतता सुनिश्चित करतात.
शासकीय कर्मचाऱ्यांनी या नियमांचा सखोल अभ्यास करून त्यांचे हक्क आणि जबाबदाऱ्या समजून घ्याव्यात. तसेच, रजा अर्ज करताना वैद्यकीय प्रमाणपत्रे आणि सक्षम प्राधिकाऱ्याच्या मंजुरीची आवश्यकता लक्षात ठेवावी. या नियमांचे पालन केल्यास कर्मचारी आणि प्रशासन दोघांनाही फायदा होऊ शकतो.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा