राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) अंतर्गत बदललेल्या आकृतिबंधाप्रमाणे, पहिल्या पाच वर्षासाठी पायाभूत स्तर आणि पुढील 3+3+4 या एकूण दहा वर्षासाठी शालेय शिक्षण स्तर असे महाराष्ट्राने दोन स्वतंत्र राज्य अभ्यासक्रम आराखडा प्रसिद्ध केला.त्यातील हा दुसरा आराखडा भारतीय शिक्षण व्यवस्थेत आमूलाग्र बदल घडवण्याच्या उद्देशाने महाराष्ट्र सरकारने राज्य अभ्यासक्रम आराखडा - शालेय शिक्षण (State Curriculum Framework for School Education - SCF-SE) तयार केला आहे. हा आराखडा इयत्ता 3 ते 12 (वय 8 ते 18) साठी आहे आणि तो राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखड्याच्या (NCF) शिफारशींवर आधारित आहे.
जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये या आराखड्याची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. या लेखात SCF-SE ची वैशिष्ट्ये, उद्दिष्टे, अंमलबजावणी, आव्हाने आणि अपेक्षित परिणाम यांची सविस्तर माहिती घेऊ.
1). SCF-SE ची पार्श्वभूमी.
NEP 2020 ने शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवर परिवर्तन घडवण्यासाठी 5+3+3+4 ही नवीन रचना प्रस्तावित केली आहे. यातील शालेय शिक्षण स्तर (School Education Stage) इयत्ता 3 ते 12 ला समाविष्ट करतो, जो खालीलप्रमाणे विभागला आहे:
- पूर्व तयारी स्तर (Preparatory Stage)
इयत्ता 3-5 (वय 8-11).
- पूर्व माध्यमिक स्तर (Middle Stage)
इयत्ता 6-8 (वय 11-14).
- माध्यमिक स्तर (Secondary Stage)
इयत्ता 9-12 (वय 14-18).
महाराष्ट्राच्या राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषदेने (SCERT) SCF-SE चा मसुदा 2023 मध्ये तयार केला आणि 2024 मध्ये अंतिम स्वरूपात प्रसिद्ध केला. हा आराखडा मराठी भाषेत शिक्षण, कौशल्य-आधारित शिक्षण, आणि समावेशक शिक्षण यांना प्राधान्य देतो. SCF-SE चे उद्दिष्ट विद्यार्थ्यांना 21व्या शतकातील आव्हानांसाठी तयार करणे आणि मराठी संस्कृतीशी जोडणे आहे.
2). SCF-SE ची प्रमुख वैशिष्ट्ये.
SCF-SE NEP 2020 च्या दृष्टिकोनावर आधारित आहे आणि त्यात खालील प्रमुख वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे:
1) मातृभाषेत शिक्षण.
- उद्दिष्ट.
मराठी भाषेत शिक्षण देऊन संकल्पना समजणे सुलभ करणे.
- अंमलबजावणी.
इयत्ता 8 पर्यंत मराठी हा प्राथमिक शिक्षण माध्यम असेल, तर इंग्रजी आणि हिंदी यांचा पर्यायी समावेश असेल.
- विशेष उपाय.
सर्व भाषांमध्ये शिक्षक उपलब्ध नसल्यास, स्थानिक भाषा जाणणाऱ्या “मोबाइल शिक्षक” योजनेचा प्रस्ताव.
- फायदा.
मराठी माध्यमाच्या शाळांना प्रोत्साहन, विशेषतः ग्रामीण भागात शिक्षण सुलभता.
2) कौशल्य-आधारित शिक्षण.
- उद्दिष्ट.
विद्यार्थ्यांना जागतिक अर्थव्यवस्थेसाठी आवश्यक कौशल्ये प्रदान करणे.
- अंमलबजावणी.
- इयत्ता 6 पासून व्यावसायिक शिक्षण (Vocational Education) सुरू होईल, जसे कोडिंग, डिजिटल साक्षरता, आणि स्थानिक व्यवसायांशी निगडित कौशल्ये.
- इयत्ता 9-12 मध्ये विषय निवडीचे स्वातंत्र्य, ज्यामुळे कला, विज्ञान आणि वाणिज्य यांचे मिश्रण शक्य होईल.
-21व्या शतकातील कौशल्ये.
तर्कशक्ती, समस्या सोडवणे, सर्जनशीलता आणि सहकार्य यावर भर.
- उदाहरण.
पुण्यात IT कौशल्ये, तर विदर्भात शेती-आधारित कौशल्यांचे प्रशिक्षण.
3) सुधारित मूल्यमापन पद्धती.
- उद्दिष्ट.
पारंपरिक परीक्षांऐवजी सातत्यपूर्ण आणि सर्वांगीण मूल्यमापन (CCE).
- अंमलबजावणी.
- इयत्ता 3, 5, 8 साठी राज्यस्तरीय मूल्यमापन परीक्षा.
- इयत्ता 10 आणि 12 साठी बोर्ड परीक्षा सुधारित स्वरूपात, ज्यात तर्कशक्ती, विश्लेषण आणि कौशल्यांचे मूल्यांकन.
- समग्र प्रगती पत्रक (Holistic Progress Card)
विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास (कौशल्ये, मूल्ये, अभ्यास) दर्शवणारी अहवालपत्रिका.
- फायदा.
परीक्षांचा ताण कमी होईल आणि कौशल्य-आधारित शिक्षणाला प्रोत्साहन मिळेल.
4) स्थानिक संस्कृती आणि मूल्य शिक्षण.
- उद्दिष्ट.
मराठी संस्कृती, इतिहास आणि नैतिक मूल्यांचा अभ्यासक्रमात समावेश.
- अंमलबजावणी.
- मराठी लोककथा, इतिहास (उदा., छत्रपती शिवाजी महाराज, संत परंपरा) आणि कला (उदा., लावणी, वारली चित्रकला) यांचा समावेश.
- पर्यावरण शिक्षण, लैंगिक समानता आणि मानसिक आरोग्य यावर कार्यशाळा.
- उदाहरण.
इयत्ता 6 मध्ये “जय जय महाराष्ट्र माझा” गीत आणि त्याचा इतिहास शिकवणे.
5) डिजिटल आणि समावेशक शिक्षण.
- डिजिटल शिक्षण.
ग्रामीण भागात डिजिटल कक्ष आणि ‘महाराष्ट्र डिजिटल शिक्षण’ उपक्रमाद्वारे ई-लर्निंग.
- समावेशकता.
विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी विशेष शिक्षक आणि समुपदेशक.
- उपाय.
‘निपुण महाराष्ट्र’ ॲपद्वारे शिक्षक आणि पालकांना मूल्यमापन आणि शिक्षण साहित्य उपलब्ध.
6) शिक्षक प्रशिक्षण.
- उद्दिष्ट.
शिक्षकांना NEP 2020 आणि SCF-SE अंतर्गत सक्षम करणे.
- अंमलबजावणी.
- 4 वर्षांचा एकात्मिक शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम (B.Ed.) अनिवार्य.
- SCERT मार्फत ऑनलाइन आणि ऑफलाइन प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.
- SQAAF (School Quality Assessment and Accreditation Framework)
अंतर्गत शिक्षकांसाठी व्हिडिओ प्रशिक्षण.
- उद्दिष्ट.
2025-26 पर्यंत सर्व शिक्षकांना प्रशिक्षित करणे.
7)SCF-SC मधील शिक्षणाची लक्ष.
1) तर्कसंगत विचार व स्वायत्तता.
2) आरोग्य व निरामयता.
3)लोकशाही व सामुदायिक सहभाग.
4)आर्थिक साहभग.
5)सांस्कृतिक सहभाग.
8) पंचकोन विकास (भारतीय परंपरेचा पाया)
1)शारीरिक विकास.- शारीरिक व इंद्रिये विकास.
2) प्राणिक विकास.- जीवनशक्ती ऊर्जा वाढवणे.
3) मानसिक विकास.- भाव भावनांना हाताळणे.
4) बौद्धिक विकास.- बौद्धिक क्षमतांचा विकास.
5) आध्यात्मिक विकास.- आनंद, प्रेम, करुणा, उत्स्फूर्तता, स्वातंत्र्य आणि सौंदर्यविषयक जाणीव निर्माण करणे.
9) अभ्यासक्रमाची विभागणी क्षेत्रे.
1)भाषा शिक्षण.
2) गणित शिक्षण.
3) विज्ञान शिक्षण.
4) सामाजिक शास्त्रे शिक्षण.
5) कला शिक्षण.
6) शारीरिक शिक्षण व निरामयता.
7) व्यावसायिक शिक्षण.
8)आंतरविद्या शाखीय शिक्षण.
10)शालेय स्तर रचना.
1) पूर्वतयारी स्तर.- 3वर्षे.
- इयत्ता 3, 4 व 5वी
- वय वर्षे 8 ते 11.
- खेळ, शोध व कृतीयुक्त अध्ययन.
2)पूर्वमाध्यमिक स्तर.- 3 वर्षे.
- इयत्ता 6, 7 व 8 वी.
- वय वर्षे 11 ते 18.
- विज्ञान, गणित, कला, सामाजिक शास्त्रे व मानव्य विद्या यामध्ये संशोधनात्मक अध्ययन.
3)माध्यमिक स्तर.- 4 वर्षे.
- इयत्ता 9,10,11 व 12 वी.
- वय वर्षे 14 ते 18.
- बहुविद्याशाखीय अभ्यास, लवचिकता आणि विद्यार्थ्यांना विषय निवडण्याचे स्वातंत्र्य.
3). SCF-SE ची अंमलबजावणी.
महाराष्ट्र सरकारने SCF-SE ची अंमलबजावणी 2023-24 मध्ये अंशतः सुरू केली आहे, आणि 2025-26 मधील जून 20250पासून पूर्ण अंमलबजावणीचे करण्याचे नियोजन आहे.
1) प्राथमिक तयारी स्तर (इयत्ता 3-5)
- उपक्रम.
- खेळ-आधारित शिक्षण (उदा., शब्द जोडणी, संख्या खेळ).
- मराठी लोककथा आणि गाणी यांचा समावेश.
- अभ्यासक्रम.
- मूलभूत साक्षरता (वाचन, लेखन) आणि अंकज्ञान (गणित).
- पर्यावरण आणि सामाजिक अध्ययन यांचा प्राथमिक परिचय.
- साहित्य.
बालभारती मार्फत नवीन पाठ्यपुस्तके, ज्यात चित्रे आणि कृती-आधारित शिक्षण असेल.
2) माध्यमिक तयारी स्तर (इयत्ता 6-8)
- उपक्रम.
- व्यावसायिक शिक्षणाची सुरुवात, उदा., कोडिंग आणि हस्तकला.
- मराठी लोकनृत्य आणि संगीत यांचा समावेश.
- अभ्यासक्रम.
- विज्ञान, गणित, सामाजिक शास्त्रे आणि भाषा यांचा पाया मजबूत करणे.
- स्थानिक इतिहास आणि पर्यावरण शिक्षण.
- मूल्यमापन.
सातत्यपूर्ण मूल्यमापन (CCE) आणि प्रकल्प-आधारित मूल्यांकन.
3) माध्यमिक स्तर (इयत्ता 9-12)
- उपक्रम.
- लवचिक विषय निवड, उदा., कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि शेती-आधारित कौशल्ये.
- स्थानिक उद्योगांशी भागीदारीद्वारे इंटर्नशिप.
- अभ्यासक्रम.
- कौशल्य-आधारित विषयांचा समावेश, जसे डेटा सायन्स, डिजिटल मार्केटिंग.
- मराठी साहित्य, इतिहास आणि कला यांचा सखोल अभ्यास.
- मूल्यमापन.
सुधारित बोर्ड परीक्षा, ज्यात प्रायोगिक आणि प्रकल्प-आधारित मूल्यांकन समाविष्ट असेल.
4) शिक्षक आणि पालकांचा सहभाग.
- शिक्षक.
SCERT मार्फत सातत्यपूर्ण प्रशिक्षण आणि डिजिटल साधनांचा वापर.
- पालक.
SCF-SE च्या फायद्यांबाबत जनजागृती कार्यशाळा आणि ‘निपुण महाराष्ट्र’ ॲपद्वारे सहभाग.
- स्थानिक उद्योग.
कौशल्य-आधारित शिक्षणासाठी भागीदारी, उदा., पुण्यातील IT कंपन्या.
5) डिजिटल उपक्रम.
- PAT (Periodic Assessment Test)
2024-25 साठी पायाभूत चाचणी शिक्षक मार्गदर्शिका आणि उत्तरसूची उपलब्ध.
- विद्याप्रवेश 2024-25.
कार्यपुस्तिका आणि मार्गदर्शिका विद्यार्थ्यांसाठी डिजिटल स्वरूपात उपलब्ध.
- निपुण महाराष्ट्र.
शिक्षक आणि पालकांसाठी मूल्यमापन आणि शिक्षण साहित्य ॲप.
4). SCF-SE चे उद्दिष्टे.
SCF-SE ची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:
1). मूलभूत कौशल्ये.
प्रत्येक विद्यार्थ्याला साक्षरता, अंकज्ञान आणि डिजिटल साक्षरता प्राप्त करून देणे.
2). सर्वांगीण विकास.
शारीरिक, भावनिक, सामाजिक आणि बौद्धिक विकासाला प्रोत्साहन.
3). समावेशकता.
सर्व विद्यार्थ्यांना, विशेषतः विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांना, समान शिक्षणाच्या संधी.
4). स्थानिक संस्कृती.
मराठी भाषा, इतिहास आणि संस्कृती यांचा अभ्यासक्रमात समावेश.
5). कौशल्य-आधारित शिक्षण.
21व्या शतकातील जागतिक आव्हानांसाठी विद्यार्थ्यांना तयार करणे.
5). आव्हाने आणि उपाय.
SCF-SE ची अंमलबजावणी अनेक संधी घेऊन येत असली, तरी काही आव्हाने आहेत:
1) आव्हाने.
- पायाभूत सुविधा.
इमारती, वर्गखोल्या, शौचालये,पिण्याचे पाणी, क्रीडांगणे, प्रयोगशाळा यांची अपुरी उपलब्धता तसेच ग्रामीण भागात डिजिटल कक्ष आणि प्रशिक्षित शिक्षकांची कमतरता.
- आर्थिक मर्यादा.
नवीन पाठ्यपुस्तके, प्रशिक्षण आणि सुविधांसाठी निधीची गरज.
- शिक्षकांची उपलब्धता.
सर्व विषय आणि भाषांसाठी प्रशिक्षित शिक्षकांची कमतरता.
- पालकांचा सहभाग.
SCF-SE च्या फायद्यांबाबत जनजागृतीची कमतरता.
2) उपाय.
- सरकारी उपक्रम.
'समग्र शिक्षा अभियान’ अंतर्गत निधी आणि पायाभूत सुविधा वाढवणे.
- शिक्षक प्रशिक्षण.
SCERT आणि DIET मार्फत सातत्यपूर्ण प्रशिक्षण कार्यक्रम.
- खासगी भागीदारी.
EdTech कंपन्यांशी (उदा., LEAD, BYJU’S) सहकार्य करून डिजिटल साधने उपलब्ध करणे.
- जनजागृती.
पालक आणि समुदाय यांच्यासाठी कार्यशाळा आणि मोहिमा.
6). अपेक्षित परिणाम.
SCF-SE ची यशस्वी अंमलबजावणी झाल्यास खालील परिणाम अपेक्षित आहेत:
- मूलभूत कौशल्य.
प्रत्येक विद्यार्थ्याला साक्षरता, अंकज्ञान आणि डिजिटल साक्षरता प्राप्त होईल.
- सर्वांगीण विकास.
विद्यार्थ्यांचा शारीरिक, भावनिक आणि सामाजिक विकास सक्षम होईल.
- मराठी संस्कृतीचा प्रसार.
मराठी भाषा, इतिहास आणि कला यांना प्रोत्साहन मिळेल.
- कौशल्यपूर्ण मनुष्यबळ.
विद्यार्थी जागतिक अर्थव्यवस्थेत स्पर्धा करण्यास सक्षम होतील.
- समावेशक शिक्षण.
ग्रामीण आणि शहरी भागातील शिक्षणातील दरी कमी होईल.
शालेय शिक्षण स्तरावरील महाराष्ट्राचा राज्य अभ्यासक्रम आराखडा (SCF-SE) हा NEP 2020 च्या दृष्टिकोनाला प्रत्यक्षात आणणारा एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे. मराठी भाषा, कौशल्य-आधारित शिक्षण आणि समावेशकता यांवर आधारित हा आराखडा विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास सुनिश्चित करतो.
जून 2025 पासून सुरू होणारे शैक्षणिक वर्ष 2025-26 हा या शिक्षणाला विशेष महत्त्व देण्यात आले आहे. SCF-SE चे यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सरकार, शिक्षक, पालक आणि समुदाय यांचा एकत्रित सहभाग आवश्यक आहे. मराठी भाषा, स्थानिक संस्कृती आणि आधुनिक कौशल्यांचा समन्वय साधून SCF-SE महाराष्ट्रातील शिक्षणाला नवीन दिशा देईल, ज्यामुळे पुढील पिढी जागतिक आणि स्थानिक आव्हानांना सामोरे जाण्यास सक्षम होईल.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा