राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (National Education Policy - NEP 2020) नुसार शैक्षणिक स्तरांची पुनर्रचना करण्यात आली.यातील शिफारसीनुसार महाराष्ट्र राज्याने पायाभूत स्तर' आणि शालेय शिक्षण स्तर' यावर आधारित मुख्य दोन अभ्यासक्रम आराखडा तयार केला.यामध्ये बालकाच्या प्रारंभिक बाल्यावस्थामधील संगोपन व शिक्षण यावरील प्रभाव हा पुढील संपूर्ण शिक्षणप्रक्रियेवर पडत असल्याने हा स्तर पुढील शिक्षणासाठी पाया ठरतो, म्हणून राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणात सुचवल्याप्रमाणे 5+3+3+4 या रचनेतील पहिल्या पाच वर्षाच्या टप्प्याला राज्य अभ्यासक्रम आराखड्यात 'पायाभूत स्तर' असे संबोधण्यात आले.आणि हा आराखडा राज्य अभ्यासक्रम आराखडा - पायाभूत स्तर (State Curriculum Framework for Foundational Stage - SCF-FS) तयार करण्यात आला. हा आराखडा 3 ते 8 वयोगटातील मुलांसाठी (पूर्व-प्राथमिक ते इयत्ता1, 2) आहे.
जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये या आराखड्याची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. या लेखात SCF-FS ची वैशिष्ट्ये, उद्दिष्टे, अंमलबजावणी, आव्हाने आणि अपेक्षित परिणाम यांची सविस्तर माहिती घेऊ.
1). SCF-FS ची पार्श्वभूमी.
NEP 2020 ने शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवर परिवर्तन घडवण्यासाठी 5+3+3+4 ही नवीन रचना प्रस्तावित केली आहे. यातील पायाभूत स्तर (Foundational Stage) हा पहिला टप्पा आहे, जो 3 ते 8 वयोगटातील मुलांना समाविष्ट करतो. यात तीन वर्षांचा पूर्व-प्राथमिक (Pre-Primary) आणि इयत्ता 1 व 2 यांचा समावेश आहे. या स्तरावर मुलांचा बौद्धिक, सामाजिक, भावनिक आणि शारीरिक विकास घडवण्यावर भर दिला जातो, कारण संशोधनानुसार मानवी मेंदूचा 85% विकास वयाच्या 7-8 वर्षांपर्यंत पूर्ण होतो.
महाराष्ट्राने राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (SCERT) यांच्या नेतृत्वाखाली SCF-FS चा मसुदा 2023 मध्ये तयार केला आणि 2024 मध्ये अंतिम स्वरूपात प्रसिद्ध केला. हा आराखडा मराठी भाषेत शिक्षण, खेळ-आधारित शिक्षण, आणि समावेशक शिक्षण यांना प्राधान्य देतो.
2). SCF-FS ची प्रमुख वैशिष्ट्ये.
SCF-FS हा NEP 2020 च्या दृष्टिकोनावर आधारित असून, त्यात खालील प्रमुख वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे:
1) मातृभाषेत शिक्षण.
- उद्दिष्ट.
मुलांना त्यांच्या मातृभाषेत (मराठी) शिक्षण देऊन संकल्पना समजणे सुलभ करणे.
- अंमलबजावणी.
इयत्ता 5 पर्यंत मराठी हा शिक्षणाचा प्राथमिक माध्यम असेल, तर इंग्रजी आणि हिंदी यांचा पर्यायी समावेश असेल.
- विशेष उपाय.
सर्व भाषांमध्ये शिक्षक उपलब्ध नसल्यास, स्थानिक भाषा जाणणाऱ्या “मोबाइल शिक्षक” (Mobile Teachers) योजनेचा प्रस्ताव.
- फायदा.
मराठी माध्यमाच्या शाळांना प्रोत्साहन, विशेषतः ग्रामीण भागात शिक्षण सुलभता.
2) खेळ-आधारित शिक्षण (Play-Based Learning)
- उद्दिष्ट.
मुलांचा शिक्षणातील रस वाढवणे आणि तणावमुक्त शिक्षण.
- अंमलबजावणी.
- पूर्व-प्राथमिक.
पाठ्यपुस्तके नसतील; त्याऐवजी शिक्षकांना अपेक्षित शैक्षणिक उद्दिष्टांचे हँडबुक दिले जाईल.
- इयत्ता 1 व 2
चित्रे आणि रंगांनी युक्त पाठ्यपुस्तके, ज्यात कृती-आधारित शिक्षणावर भर.
- उपकरणे:
फ्लॅशकार्ड्स, खेळणी, पोस्टर्स, कथाकथन, आणि डिजिटल माहिती-मनोरंजन (Infotainment).
- पंचकोश संकल्पना.
शारीरिक (शारीरिक विकास), प्राणिक (प्राणिक विकास), मानसिक (मानसिक विकास), बौद्धिक (बौद्धिक विकास), आणि चैतन्य (चैत्सिक विकास) यांचा समावेश असलेली ही संकल्पना मुलांचा सर्वांगीण विकास सुनिश्चित करते.
3) वेळ आणि कालावधी.
- पूर्व-प्राथमिक.
दररोज जास्तीत जास्त 3 तास 10 मिनिटे.
- इयत्ता 1 व 2.
दररोज जास्तीत जास्त 5 तास.
- वेळापत्रक.
सकाळी 9:00 ते दुपारी 2:00/3:00 पर्यंत, ज्यामुळे मुलांना खेळ आणि विश्रांतीसाठी वेळ मिळेल.
4) समावेशक शिक्षण आणि पोषण.
- समावेशकता.
विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी विशेष शिक्षक आणि समुपदेशक नेमले जातील.
- पोषण.
अंगणवाडी अंतर्गत लहान मुलांचे पोषण आणि आरोग्य यावर विशेष लक्ष. SCF-FS मध्ये पोषणाचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.
- सुरक्षा.
मुलांच्या सुरक्षेसाठी शिक्षकांना प्रबोधन, विशेषतः POCSO कायदा याबाबत प्रशिक्षण.
5) मूल्यमापन पद्धती.
- सातत्यपूर्ण मूल्यमापन.
पारंपरिक परीक्षांऐवजी सतत आणि सर्वांगीण मूल्यमापन (Continuous and Comprehensive Evaluation - CCE).
- उद्दिष्ट.
मुलांचे कौशल्य, तर्कशक्ती, आणि सामाजिक-भावनिक विकास यांचे मूल्यांकन.
- पद्धती.
प्रकल्प, कृती, आणि खेळांद्वारे मूल्यमापन.
6) शिक्षक प्रशिक्षण.
- शिक्षकांना NEP 2020 आणि SCF-FS अंतर्गत प्रशिक्षण अनिवार्य.
- SCERT मार्फत ऑनलाइन आणि ऑफलाइन प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.
- शिक्षकांना खेळ-आधारित शिक्षण, समावेशक शिक्षण, आणि डिजिटल साधनांचा वापर याचे प्रशिक्षण.
7) शालेय स्तर रचना.
पायाभूत स्तर.- 5 वर्षे.
- बालवाटिका 1, बालवाटिका 2, बालवाटिका 3, आणि इयत्ता 1, 2री.
- वय वर्षे 3 ते 8.
- खेळ व कृतीयुक्त अध्ययन.
5)प्रमुख तत्वे.
- प्रत्येक बालक शिकू शकते.
- बालकाची काळजी व निगा केंद्रस्थानी.
- प्रत्येक बालक वेगळे असते, जे त्याच्या स्वतःच्या गतीने वाढते आणि शिकते.
- कुटुंब व शाळा बालकाच्या अध्यानातील भागीदार आहेत.
- बालके निरिक्षणातून, अनुकरणातून, सहकार्याने आणि मूर्त अनुभवाद्वारे शिकतात.
- बालकाला त्याच्या परिसरातून अनुभव घेण्याचा शोध आणि प्रयोग करण्याच्या सततच्या संधी अध्ययनात महत्वाच्या आहेत.
- बालकाच्या विकासामध्ये खेळ, कृती प्रमुख भूमिका बजावतात.
- अध्ययन प्रक्रियेद्वारे बालकाच्या स्वीकार, आदर, सन्मान आणि सहभाग असल्यास बालक उत्तम शिकते.
3). SCF-FS ची अंमलबजावणी: जून 2025 पासून.
महाराष्ट्र सरकारने SCF-FS ची अंमलबजावणी 2023-24 मध्ये अंशतः सुरू केली असून, 2025-26 मध्ये पूर्ण अंमलबजावणीचे नियोजन आहे. खालीलप्रमाणे याचे प्रमुख घटक आहेत.
1) पूर्व-प्राथमिक स्तर.
- अंगणवाडी एकत्रीकरण.
अंगणवाडींना शालेय शिक्षण प्रणालीत समाविष्ट केले जाईल.
- शिक्षण साहित्य.
शिक्षकांसाठी हँडबुक, तर मुलांसाठी खेळणी, कथाकथन, आणि कृती-आधारित साहित्य.
- स्थानिक संस्कृती.
मराठी कथा, गाणी, आणि लोककला यांचा समावेश शिक्षणात.
2) इयत्ता 1 व 2.
- नवीन पाठ्यपुस्तके.
2025-26 मध्ये बालभारती मार्फत नवीन पाठ्यपुस्तके उपलब्ध होतील, ज्यात चित्रे, रंग, आणि कृती-आधारित शिक्षण असेल.
- मूलभूत साक्षरता आणि अंकज्ञान.
मुलांना इयत्ता 3 पर्यंत स्पष्टपणे वाचन आणि लेखन शिकवले जाईल.
- डिजिटल शिक्षण.
ग्रामीण भागात डिजिटल कक्ष आणि ‘महाराष्ट्र डिजिटल शिक्षण’ उपक्रम.
3) नियोजन आणि समन्वय.
- SCERT ची भूमिका.
SCF-FS ची अंमलबजावणी आणि शिक्षक प्रशिक्षणासाठी SCERT मुख्य समन्वयक असेल.
- पालकांचा सहभाग.
पालकांसाठी कार्यशाळा आणि जनजागृती कार्यक्रम.
- स्थानिक उद्योगांशी भागीदारी.
व्यावसायिक शिक्षणासाठी स्थानिक व्यवसाय आणि स्टार्टअप्सशी सहकार्य.
4) वेळापत्रक.
- शाळा सकाळी 9:00 वाजता सुरू होऊन दुपारी 2:00/3:00 वाजता संपतील.
- सुट्ट्या स्थानिक हवामान आणि सांस्कृतिक गरजांनुसार (उदा., बकरी ईदसाठी 17 जून 2025 रोजी सुट्टी).
4). SCF-FS चे उद्दिष्टे.
SCF-FS ची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत.
1). मूलभूत साक्षरता आणि अंकज्ञान.
प्रत्येक मुलाला वाचन, लेखन, आणि गणिताची मूलभूत कौशल्ये प्राप्त करून देणे.
2). सर्वांगीण विकास.
शारीरिक, भावनिक, सामाजिक, आणि बौद्धिक विकासाला प्रोत्साहन.
3). समावेशकता.
सर्व मुलांना, विशेषतः विशेष गरजा असलेल्या मुलांना, समान शिक्षणाच्या संधी.
4. स्थानिक संस्कृतीचा समावेश.
मराठी भाषा, इतिहास, आणि संस्कृती यांचा अभ्यासक्रमात समावेश.
5). तणावमुक्त शिक्षण.
खेळ आणि कृतींद्वारे शिक्षण आनंददायी बनवणे.
5). आव्हाने आणि उपाय.
SCF-FS ची अंमलबजावणी अनेक संधी घेऊन येत असली, तरी काही आव्हाने आहेत.
1) आव्हाने.
- पायाभूत सुविधा.
ग्रामीण भागात डिजिटल कक्ष आणि प्रशिक्षित शिक्षकांची कमतरता.
- आर्थिक मर्यादा.
नवीन पाठ्यपुस्तके, प्रशिक्षण, आणि सुविधांसाठी निधीची गरज.
- शिक्षकांची उपलब्धता.
सर्व भाषांमध्ये आणि विशेष शिक्षणासाठी शिक्षकांची कमतरता.
- पालकांचा सहभाग.
SCF-FS च्या फायद्यांबाबत जनजागृतीची कमतरता.
2) उपाय.
- सरकारी उपक्रम.
‘समग्र शिक्षा अभियान’ अंतर्गत निधी आणि पायाभूत सुविधा वाढवणे.
- शिक्षक प्रशिक्षण.
SCERT आणि DIET मार्फत सातत्यपूर्ण प्रशिक्षण कार्यक्रम.
- खासगी भागीदारी.
डिजिटल शिक्षणासाठी EdTech कंपन्यांशी सहकार्य, उदा., LEAD आणि BYJU’S.
- जनजागृती.
पालक आणि समुदाय यांच्यासाठी कार्यशाळा आणि मोहिमा.
6). अपेक्षित परिणाम.
SCF-FS ची यशस्वी अंमलबजावणी झाल्यास खालील परिणाम अपेक्षित आहेत:
- मूलभूत कौशल्ये.
प्रत्येक मुलाला वाचन, लेखन, आणि गणिताची मूलभूत कौशल्ये प्राप्त होतील.
- सर्वांगीण विकास.
मुलांचा शारीरिक, भावनिक, आणि सामाजिक विकास सक्षम होईल.
- मराठी भाषेला प्रोत्साहन.
मराठी माध्यमाच्या शाळांचा विस्तार आणि स्थानिक संस्कृतीचा प्रसार.
- ग्रामीण शिक्षणात सुधारणा.
डिजिटल कक्ष आणि समावेशक शिक्षणामुळे ग्रामीण भागातील शिक्षणाची गुणवत्ता वाढेल.
- तणावमुक्त शिक्षण.
खेळ-आधारित शिक्षणामुळे मुलांचा शिक्षणातील रस वाढेल.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा