खेळ आधारित शिक्षण तंत्र काय आहे??

खेळ-आधारित शिक्षण तंत्र.

      खेळ-आधारित शिक्षण तंत्र (Play-Based Learning) हे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) आणि महाराष्ट्राच्या राज्य अभ्यासक्रम आराखडा - पायाभूत स्तर (SCF-FS) यांचा एक महत्त्वाचा आधार आहे. हे तंत्र विशेषतः 3 ते 8 वयोगटातील मुलांसाठी (पूर्व-प्राथमिक ते इयत्ता 2) डिझाइन केले असून, जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये त्याची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. खेळ-आधारित शिक्षणामुळे मुलांचा शिक्षणातील रस वाढतो, तणाव कमी होतो आणि सर्वांगीण विकासाला चालना मिळते. या लेखात आपण खेळ-आधारित शिक्षण तंत्राची वैशिष्ट्ये, अंमलबजावणी, फायदे, आव्हाने आणि महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत त्याची भूमिका यांची सविस्तर माहिती घेऊ.

1). खेळ-आधारित शिक्षण तंत्र म्हणजे काय?

          खेळ-आधारित शिक्षण हे एक शैक्षणिक तंत्र आहे, ज्यामध्ये मुलांना खेळ, कृती, कथाकथन, गाणी, आणि रचनात्मक उपक्रमांद्वारे शिकवले जाते. हे तंत्र पारंपरिक पाठ्यपुस्तक-केंद्रित शिक्षणापेक्षा वेगळे आहे, कारण यात मुलांना सक्रियपणे सहभागी करून घेतले जाते आणि शिक्षण प्रक्रिया आनंददायी बनवली जाते. NEP 2020 आणि SCF-FS अंतर्गत, खेळ-आधारित शिक्षण पायाभूत स्तरावर वय वर्षे 3-8 वयोगटासाठी मूलभूत साक्षरता, अंकज्ञान, आणि सामाजिक-भावनिक कौशल्ये विकसित करण्यासाठी वापरले जाते.

2) खेळ आधारित शिक्षण तंत्राची उद्दिष्टे.

- मुलांना तणावमुक्त आणि आनंददायी वातावरणात शिक्षण देणे.

- संकल्पना समजण्यासाठी खेळ आणि कृतींद्वारे सहजता प्रदान करणे.

- मुलांचा शारीरिक, भावनिक, सामाजिक, आणि बौद्धिक विकास सक्षम करणे.

- मराठी भाषा आणि स्थानिक संस्कृती यांचा शिक्षणात समावेश करणे.

3). खेळ-आधारित शिक्षण तंत्राची वैशिष्ट्ये.

       SCF-FS अंतर्गत खेळ-आधारित शिक्षणाची रचना पंचकोश संकल्पनेवर म्हणजेच शारीरिक, प्राणिक, मानसिक, बौद्धिक, आणि चैत्सिक विकासावर आधारित आहे. खालीलप्रमाणे याची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत.

2.1) खेळ आणि कृती-आधारित शिक्षण.

- उदाहरणे.- 

  - कथाकथन.- मराठी लोककथा उदा., जिजाऊ आणि बाल शिवाजीच्या गोष्टी किंवा पौराणिक कथा सांगून भाषा आणि नैतिक मूल्ये शिकवणे.

  - गाणी आणि नृत्य.- मराठी बालगीते उदा., “चंदा मामा माझे” किंवा स्थानिक लोकनृत्य उदा., लावणी यांचा वापर.

  - खेळ.- गणितासाठी “संख्या मोजणी खेळ” किंवा भाषेसाठी “शब्द जोडणी खेळ”.

  - हस्तकला.- कागदापासून आकृत्या बनवणे, रंगकाम, किंवा मातीच्या वस्तू तयार करणे.

- उपकरणे.- फ्लॅशकार्ड्स, खेळणी, पोस्टर्स, रंगीत चित्रे, आणि डिजिटल माहिती-मनोरंजन (Infotainment) साधने.

2.2) मातृभाषेतून शिक्षण.

- मराठी भाषेत खेळ आणि कृती रचल्या जातात, ज्यामुळे मुलांना संकल्पना समजणे सुलभ होते.

- स्थानिक बोली आणि संस्कृतीचा समावेश, उदा., कोल्हापुरी किंवा कोकणी बोलीतील शब्दांचा वापर.

2.3) लवचिक वेळापत्रक.

- पूर्व-प्राथमिक.- दररोज 3 तास 10 मिनिटे, सकाळी 9:00 ते दुपारी 12:10 पर्यंत.

- इयत्ता 1 व 2.- दररोज 5 तास, सकाळी 9:00 ते दुपारी 2:00/3:00 पर्यंत.

- विश्रांती.- खेळ आणि शिक्षण यांचा समतोल राखण्यासाठी लहान आणि मोठ्या सुट्ट्या.

2.4) समावेशक शिक्षण.

- विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी अनुकूल खेळ आणि कृती.

- लिंगभेद आणि सामाजिक पार्श्वभूमी यांना लक्षात घेऊन समावेशक खेळ डिझाइन केले जातात.

2.5) सातत्यपूर्ण सर्वंकष मूल्यमापन.

- पारंपरिक परीक्षांऐवजी खेळाद्वारे मूल्यमापन, उदा., गटातील सहभाग, कृती पूर्ण करणे, किंवा कथेचे विश्लेषण.

- शिक्षक मुलांचे निरीक्षण करून त्यांच्या प्रगतीचा अहवाल तयार करून मूल्यमापन (Formative Assessment) वापरतील.

3). महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत कार्यवाही.

      जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये SCF-FS अंतर्गत खेळ-आधारित शिक्षणाची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. खालीलप्रमाणे याचे प्रमुख घटक आहेत.

3.1) पायभूत स्तर.

- अंगणवाडी एकत्रीकरण.- अंगणवाडींना शालेय शिक्षण प्रणालीत समाविष्ट करून खेळ-आधारित शिक्षण लागू केले जाईल.

- शिक्षण साहित्य.- शिक्षकांना हँडबुक, तर मुलांसाठी खेळणी, कथाकथन साहित्य, आणि कृती-आधारित संसाधने प्रदान केली जातील.

- स्थानिक संस्कृती.- मराठी कथा उदा., छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या गोष्टी, गाणी, आणि लोककला यांचा समावेश.

3.2) इयत्ता 1 व 2.

- नवीन पाठ्यपुस्तके. बालभारती मार्फत रंगीत, चित्रांनी युक्त, आणि कृती-आधारित पाठ्यपुस्तके तयार केली जातील.

- डिजिटल खेळ.- ग्रामीण भागात डिजिटल कक्षांद्वारे शिक्षण-आधारित गेम्स आणि ॲपचा वापर.

- उदाहरण.- गणितासाठी “मजा आणि मोजणी” ऍप किंवा भाषेसाठी “मराठी शब्दसंग्रह” खेळ.

3.3) शिक्षक प्रशिक्षण.

- SCERT ची भूमिका.- शिक्षकांना खेळ-आधारित शिक्षण, डिजिटल साधने, आणि समावेशक शिक्षण यांचे प्रशिक्षण.

- प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.- ऑनलाइन आणि ऑफलाइन कार्यशाळा, ज्यात खेळ डिझाइन आणि मूल्यमापन पद्धती यांचा समावेश.

- उद्दिष्ट.- 2025-26 पर्यंत सर्व शिक्षकांना प्रशिक्षित करणे.

3.4) पालकांचा सहभाग.

- पालकांसाठी कार्यशाळा आणि जनजागृती कार्यक्रम, ज्यामुळे ते खेळ-आधारित शिक्षणाचे महत्त्व समजून घेतील.

- घरी खेळण्यायोग्य कृतींसाठी मार्गदर्शक पुस्तिका दिली जाईल.

4). खेळ-आधारित शिक्षणाचे फायदे.

       खेळ-आधारित शिक्षणाचे अनेक फायदे आहेत, विशेषतः पायाभूत स्तरावरील मुलांसाठी जास्त फायदे आहेत.

1). आनंददायी शिक्षण.

   - खेळामुळे शिक्षण तणावमुक्त आणि रंजक बनते, ज्यामुळे मुलांचा शिक्षणात रस वाढतो.

   - उदाहरण: गणित मोजणी खेळाद्वारे शिकवल्यास मुलांना गणिताची भीती वाटत नाही.

2). सर्वांगीण विकास.

   - शारीरिक विकास.- खेळाद्वारे शारीरिक हालचाल आणि समन्वय सुधारतो.

   - सामाजिक-भावनिक विकास.- गट खेळांमुळे सहकार्य, संवाद, आणि नेतृत्व कौशल्ये विकसित होतात.

   - बौद्धिक विकास.- तर्कशक्ती, समस्या सोडवणे, आणि सर्जनशीलता वाढते.

3). मातृभाषेचा विकास.

   - मराठीतील खेळ आणि कथा यामुळे भाषा कौशल्ये सुधारतात.

   - स्थानिक संस्कृतीशी जोडले जाणे, उदा., मराठी लोककथा किंवा गाणी.

4). समावेशकता.

   - विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी अनुकूल खेळ डिझाइन केले जातात.

   - लिंगभेद आणि सामाजिक पार्श्वभूमी यांना लक्षात घेऊन सर्वांना समान संधी.

5). मूलभूत साक्षरता आणि अंकज्ञान.

   - खेळाद्वारे वाचन, लेखन, आणि गणिताची मूलभूत कौशल्ये सहज शिकवली जातात.

   - उदाहरण: “शब्द जोडणी” खेळाद्वारे अक्षर ओळख आणि शब्द तयार करणे.

5). आव्हाने आणि उपाय.

       खेळ-आधारित शिक्षणाची अंमलबजावणी अनेक संधी घेऊन येत असली, तरी काही आव्हाने आहेत:

5.1) आव्हाने.

- पायाभूत सुविधा.- ग्रामीण भागात क्रीडांगणे, खेळणी, डिजिटल कक्ष, आणि संसाधनांची कमतरता आहे.

- शिक्षकांची तयारी.- खेळ-आधारित शिक्षणासाठी प्रशिक्षित शिक्षकांची आवश्यकता आहे.

- आर्थिक मर्यादा.- खेळ साहित्य आणि प्रशिक्षणासाठी निधीची गरज आहे.

- पालकांचा दृष्टिकोन.- काही पालक खेळ-आधारित शिक्षणाला “खेळ” समजून त्याचे महत्त्व कमी लेखतात.

5.2) उपाय.

- सरकारी उपक्रम.- ‘समग्र शिक्षा अभियान’ अंतर्गत खेळ साहित्यासाठी निधी वाढवणे.

- शिक्षक प्रशिक्षण.- SCERT आणि DIET मार्फत सातत्यपूर्ण प्रशिक्षण कार्यक्रम घेणे.

- खासगी भागीदारी.- EdTech कंपन्यांशी (उदा., LEAD, BYJU’S) सहकार्य करून डिजिटल खेळ उपलब्ध करणे.

- जनजागृती.- पालकांसाठी कार्यशाळा आणि प्रचार माध्यमांद्वारे खेळ-आधारित शिक्षणाचे फायदे स्पष्ट करणे.

6). अपेक्षित परिणाम.

      SCF-FS अंतर्गत खेळ-आधारित शिक्षणाची यशस्वी अंमलबजावणी झाल्यास खालील परिणाम अपेक्षित आहेत:

- मूलभूत कौशल्ये.- प्रत्येक मुलाला वाचन, लेखन, आणि गणिताची मूलभूत कौशल्ये प्राप्त होतील.

- आनंददायी शिक्षण.- मुलांचा शिक्षणातील रस वाढेल आणि शाळेची भीती कमी होईल.

- मराठी भाषेचा प्रसार.- मराठी माध्यमाच्या शाळांना प्रोत्साहन आणि स्थानिक संस्कृतीचा विकास होईल.

- समावेशक शिक्षण.- विशेष गरजा असलेल्या मुलांना समान संधी मिळतील.

- सर्वांगीण विकास.- मुलांचा शारीरिक, भावनिक, सामाजिक, आणि बौद्धिक विकास सक्षम होईल.

       खेळ-आधारित शिक्षण तंत्र हे महाराष्ट्राच्या SCF-FS अंतर्गत पायाभूत स्तरावरील शिक्षणाला आधुनिक आणि मुलकेंद्रित बनवण्यासाठी एक क्रांतिकारी पाऊल आहे. मराठी भाषा, स्थानिक संस्कृती, आणि खेळ-आधारित कृती यांचा समन्वय साधून हे तंत्र मुलांना तणावमुक्त, आनंददायी, आणि सर्वांगीण शिक्षण प्रदान करते. जून 2025 पासून सुरू होणारे शैक्षणिक वर्ष 2025-26 हे या तंत्राच्या पूर्ण अंमलबजावणीचे वर्ष असेल. यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सरकार, शिक्षक, पालक, आणि समाज यांचा एकत्रित सहभाग आवश्यक आहे. खेळ-आधारित शिक्षणामुळे महाराष्ट्रातील पुढील पिढी सक्षम, सर्जनशील, आणि आत्मविश्वासपूर्ण बनण्यास मदत होईल, ज्यामुळे ते स्थानिक आणि जागतिक आव्हानांना सामोरे जाण्यास तयार होतील.