खेळ हे मुलांच्या सर्वांगीण विकासाचा एक अविभाज्य भाग आहे, आणि राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) तसेच महाराष्ट्राच्या राज्य अभ्यासक्रम आराखडा - पायाभूत स्तर (State Curriculum Framework for Foundational Stage - SCF-FS) अंतर्गत खेळ-आधारित शिक्षणाला विशेष महत्त्व देण्यात आले आहे. खेळ विशेषतः 3 ते 8 वयोगटातील मुलांसाठी (पूर्व-प्राथमिक ते इयत्ता 2) तयार केले गेले असून, जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये त्याची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. खेळांमुळे मुलांची सर्जनशीलता, शारीरिक समन्वय, सामाजिक कौशल्ये आणि भावनिक विकासाला चालना मिळते, तसेच शिक्षण प्रक्रिया आनंददायी आणि तणावमुक्त बनते. या लेखातून खेळांचे महत्त्व, खेळांचे प्रकार, महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत त्यांची अंमलबजावणी, फायदे आणि आव्हाने यांची माहिती घेऊ.
1). खेळांचे महत्त्व.
- खेळ हे मुलांच्या शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि सामाजिक विकासासाठी एक प्रभावी साधन आहे.
- NEP 2020 आणि SCF-FS अंतर्गत खेळांना शिक्षणाचा पाया मानले गेले आहे, कारण ते मुलांना सक्रियपणे सहभागी करतात आणि शिक्षणाला रंजक बनवतात.
- खेळांमुळे मुलांना संकल्पना सहज समजतात, आणि ते तणावमुक्त वातावरणात शिकतात.
- विशेषतः पायाभूत स्तरावर (3-8 वयोगट), खेळ मुलांचा मेंदू विकास, तर्कशक्ती आणि सर्जनशीलता यांना चालना देतात.
2) खेळांचे उद्दिष्टे.
- मुलांची सर्जनशीलता, तर्कशक्ती आणि कल्पनाशक्ती वाढवणे.
- शारीरिक समन्वय, ताकद आणि लवचिकता सुधारणे.
- मराठी भाषा, स्थानिक संस्कृती आणि नैतिक मूल्यांचा शिक्षणात समावेश करणे.
- सामाजिक कौशल्ये जसे सहकार्य, संवाद आणि नेतृत्व विकसित करणे.
- तणावमुक्त आणि आनंददायी शिक्षण वातावरण निर्माण करणे.
3). खेळांचे प्रकार.
SCF-FS अंतर्गत खेळांचे विविध प्रकार पायाभूत स्तरावरील शिक्षणात समाविष्ट केले गेले आहेत. हे खेळ पंचकोश संकल्पनेवर (शारीरिक, प्राणिक, मानसिक, बौद्धिक आणि चैत्सिक विकास) आधारित आहेत आणि मुलांच्या सर्वांगीण विकासाला चालना देतात. खालीलप्रमाणे खेळांचे प्रमुख प्रकार आणि त्यांचे उदाहरणे.
2.1) शारीरिक खेळ (Physical Games)
- वैशिष्ट्ये.
हे खेळ मुलांचा शारीरिक समन्वय, ताकद आणि लवचिकता वाढवतात.
- उदाहरणे.
- लंगडी.- एक पायावर उडी मारून खेळला जाणारा पारंपरिक मराठी खेळ, जो संतुलन आणि ताकद वाढवतो.
- खो-खो.- गटात खेळला जाणारा खेळ, जो चपळता आणि सहकार्य शिकवतो.
- कबड्डी.- शारीरिक ताकद आणि रणनीती यांचा समन्वय शिकवणारा खेळ.
- रस्सीखेच.- गटातील सहकार्य आणि शारीरिक ताकद वाढवणारा खेळ.
- शैक्षणिक उपयोग.-गणितातील मोजणी (उदा., उड्या मोजणे) आणि सामाजिक कौशल्ये (उदा.गट कार्य).
2.2) संज्ञानात्मक खेळ (Cognitive Games)
- वैशिष्ट्ये.- हे खेळ मुलांची तर्कशक्ती, समस्या सोडवण्याची क्षमता आणि स्मरणशक्ती वाढवतात.
- उदाहरणे.
- शब्द जोडणी.- मराठी अक्षरे किंवा शब्द जोडून शब्द तयार करण्याचा खेळ.
- संख्या खेळ.- उदा., “एक दोन तीन” खेळातून संख्या मोजणी शिकवणे.
- चित्र पहा आणि सांगा.- चित्र पाहून त्याचे वर्णन करणे, ज्यामुळे भाषा कौशल्ये वाढतात.
- पहेली (Puzzles).- साध्या कोड्यांचा उपयोग करून तर्कशक्ती वाढवणे.
- शैक्षणिक उपयोग.- मूलभूत साक्षरता (वाचन, लेखन) आणि अंकज्ञान (गणित) शिकवणे.
2.3) सर्जनशील खेळ (Creative Games)
- वैशिष्ट्ये.- हे खेळ मुलांची सर्जनशीलता, कल्पनाशक्ती आणि अभिव्यक्ती वाढवतात.
- उदाहरणे.-
- कथाकथन खेळ.- मराठी लोककथा उदा. विठ्ठल-रुक्मिणी, छ.शिवाजी महाराज यांच्या कथा सांगून किंवा सादर करून खेळणे.
- भूमिका साकारणे (Role Play).- मुलांना शिक्षक, डॉक्टर किंवा शिवाजी महाराज यांच्या भूमिका साकारायला सांगणे.
- चित्रकला खेळ.- रंग आणि आकार वापरून मराठी सण किंवा निसर्ग यावर चित्रे काढणे.
- हस्तकला खेळ.- कागद, माती किंवा पाने वापरून वस्तू बनवणे, उदा., वारली कला.
- शैक्षणिक उपयोग.- भाषा, सर्जनशीलता आणि स्थानिक संस्कृती शिकवणे.
2.4) सामाजिक खेळ (Social Games)
- वैशिष्ट्ये.- हे खेळ सहकार्य, संवाद आणि नेतृत्व यांसारखी सामाजिक कौशल्ये विकसित करतात.
- उदाहरणे.-
- आंधळी कोशिंबीर.- एक मुल गटाला मार्गदर्शन करतो, ज्यामुळे नेतृत्व आणि विश्वास शिकवला जातो.
- गट नृत्य. मराठी लोकनृत्य उदा. लावणी, गोंधळ गटात सादर करणे.
- साखळी खेळ.- मुलांनी हात धरून साखळी बनवून खेळणे, ज्यामुळे सहकार्य वाढते.
- वर्तुळ खेळ.- गटात बसून मराठी गाणी किंवा कथा सादर करणे.
- शैक्षणिक उपयोग.- सामाजिक बंध मजबूत करणे आणि संवाद कौशल्ये वाढवणे.
2.5) भावनिक खेळ (Emotional Games)
- वैशिष्ट्ये.- हे खेळ मुलांना भावना व्यक्त करण्यास आणि मानसिक आरोग्य सुधारण्यास मदत करतात.
- उदाहरणे.-
- भावना खेळ.- मुलांना आनंद, दुखणे किंवा राग यांचे नाट्य करायला सांगणे.
- कथा पूर्ण करा.- मराठी कथेचा शेवट मुलांना ठरवायला सांगणे, ज्यामुळे भावनिक अभिव्यक्ती वाढते.
- संगीत खेळ.- मराठी भक्तिगीते गाऊन शांतता आणि आनंद अनुभवणे.
- शैक्षणिक उपयोग. भावनिक बुद्धिमत्ता आणि आत्मविश्वास वाढवणे.
2.6) पारंपरिक मराठी खेळ.
- वैशिष्ट्ये. मराठी संस्कृती आणि परंपरांशी जोडलेले हे खेळ स्थानिक ओळख वाढवतात.
- उदाहरणे.
- विटी-दांडू.- लाकडी दांडू आणि विटी वापरून खेळला जाणारा खेळ, जो एकाग्रता वाढवतो.
- लपाछपी.- लपण्याचा आणि शोधण्याचा खेळ, जो रणनीती शिकवतो.
- झिप-झॉप.- मराठी गाण्यांवर आधारित ताल खेळ, जो चपळता वाढवतो.
- सूर-पारंब्या.- मुलांचा गट खेळ, जो सहकार्य शिकवतो.
- शैक्षणिक उपयोग.- मराठी संस्कृती, इतिहास आणि परंपरा शिकवणे.
2.7) डिजिटल खेळ.
- वैशिष्ट्ये.- तंत्रज्ञानाचा वापर करून डिझाइन केलेले खेळ, जे ग्रामीण भागातही लागू होतात.
- उदाहरणे.-
- मराठी शब्दसंग्रह ऍप.- मराठी शब्द शिकवणारे डिजिटल खेळ.
- संख्या मोजणी गेम.- टॅबलेटवर आधारित गणित खेळ.
- लोककथा ऍप.- मराठी कथांवर आधारित डिजिटल खेळ.
- शैक्षणिक उपयोग.- डिजिटल साक्षरता आणि मूलभूत कौशल्ये शिकवणे.
3). महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत खेळांची अंमलबजावणी.
जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये SCF-FS अंतर्गत खेळ-आधारित शिक्षणाची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. खालीलप्रमाणे याचे प्रमुख घटक आहेत.
3.1) पूर्व-प्राथमिक स्तर.
- अंगणवाडी एकत्रीकरण.- अंगणवाडींना शालेय शिक्षण प्रणालीत समाविष्ट करून खेळ-आधारित उपक्रम लागू केले जातील.
- उपक्रम.-
- शारीरिक खेळ: लंगडी, लपाछपी.
- सर्जनशील खेळ: कथाकथन आणि हस्तकला.
- सामाजिक खेळ: वर्तुळ खेळ आणि गट गाणी.
- साहित्य.- शिक्षकांसाठी हँडबुक, तर मुलांसाठी खेळणी, फ्लॅशकार्ड्स आणि रंगीत चित्रे.
3.2) इयत्ता 1 व 2.
- नवीन पाठ्यपुस्तके.- बालभारती मार्फत रंगीत, चित्रांनी युक्त आणि खेळ-आधारित पाठ्यपुस्तके तयार केली जातील.
- उपक्रम.-
- भाषा.- शब्द जोडणी खेळाद्वारे मराठी अक्षरे आणि शब्द शिकवणे.
- गणित.- संख्या मोजणी खेळाद्वारे गणित शिकवणे.
- सामाजिक अध्ययन.- मराठी लोककथा खेळाद्वारे संस्कृती शिकवणे.
- डिजिटल खेळ.- ग्रामीण भागात डिजिटल कक्षांद्वारे खेळ-आधारित ऍप, उदा., “मराठी खेळ”ऍप.
- SCERT ची भूमिका.- शिक्षकांना खेळ-आधारित शिक्षण, डिजिटल साधने आणि समावेशक उपक्रम यांचे प्रशिक्षण.
- प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.- खेळ डिझाइन, मूल्यमापन आणि पारंपरिक मराठी खेळ यांचा समावेश असलेल्या कार्यशाळा.
- उद्दिष्ट.- 2025-26 पर्यंत सर्व शिक्षकांना प्रशिक्षित करणे.
3.4) पालकांचा सहभाग.
- पालकांसाठी कार्यशाळा, ज्यामुळे ते खेळ-आधारित शिक्षणाचे महत्त्व समजून घेतील.
- घरी खेळण्यायोग्य कृतींसाठी मार्गदर्शक पुस्तिका, उदा. लपाछपी किंवा विटी-दांडू खेळणे.
3.5) वेळापत्रक.
- खेळ-आधारित उपक्रमांसाठी दररोज 45-60 मिनिटांचा समावेश.
- शाळा सकाळी 9:00 वाजता सुरू होऊन दुपारी 2:00/3:00 वाजता संपतील, ज्यामुळे मुलांना विश्रांती आणि खेळासाठी वेळ मिळेल.
4). खेळांचे फायदे.
खेळांचे पायाभूत स्तरावरील मुलांसाठी अनेक फायदे आहेत:
1). शारीरिक विकास.
- शारीरिक खेळांमुळे समन्वय, ताकद आणि लवचिकता वाढते.
- उदाहरण: खो-खो खेळाद्वारे चपळता आणि तंदुरुस्ती सुधारणे.
2). सर्जनशीलता आणि तर्कशक्ती.
- सर्जनशील आणि संज्ञानात्मक खेळ मुलांची कल्पनाशक्ती आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता वाढवतात.
- उदाहरण: शब्द जोडणी खेळाद्वारे भाषा कौशल्ये सुधारणे.
3). मराठी भाषा आणि संस्कृती.
- पारंपरिक मराठी खेळ आणि कथाकथन यामुळे मुलांना त्यांच्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडले जाते.
- उदाहरण: विटी-दांडू खेळाद्वारे मराठी परंपरा शिकणे.
4). सामाजिक-भावनिक विकास.
- सामाजिक खेळ सहकार्य, संवाद संवाद आणि नेतृत्व कौशल्ये विकसित करतात.
- उदाहरण: आंधळी कोशिंबीर खेळाद्वारे विश्वास आणि सहकार्य शिकवणे.
5). समावेशकता.
- विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी सुलभ खेळ, ज्यामुळे सर्वांना सहभागाची संधी मिळते.
- उदाहरण: साधे वर्तुळ खेळ सर्व मुलांचा सहभाग सुनिश्चित करतात.
6). तणावमुक्त शिक्षण.
- खेळांमुळे शिक्षण आनंददायी बनते आणि शाळेची भीती कमी होते.
5). आव्हाने आणि उपाय.
खेळ-आधारित शिक्षणाची अंमलबजावणी संधींसह काही आव्हाने घेऊन येते:
5.1) आव्हाने.
- पायाभूत सुविधा.-
ग्रामीण भागात क्रीडांगणे, खेळणी, मैदाने आणि डिजिटल साधनांची कमतरता.
- शिक्षकांची तयारी.-
खेळ-आधारित शिक्षणासाठी विशेष प्रशिक्षणाची आवश्यकता.
- आर्थिक मर्यादा.-
खेळ साहित्य आणि प्रशिक्षणासाठी निधीची गरज.
- पालकांचा दृष्टिकोन.-
काही पालक खेळांना “वेळेचा अपव्यय” समजतात.
5.2) उपाय.
- सरकारी उपक्रम.- ‘समग्र शिक्षा अभियान’ अंतर्गत खेळ साहित्यासाठी निधी वाढवणे.
- शिक्षक प्रशिक्षण.- SCERT आणि DIET मार्फत सातत्यपूर्ण प्रशिक्षण कार्यक्रम.
- खासगी भागीदारी.- EdTech कंपन्यांशी (उदा., LEAD, BYJU’S) सहकार्य करून डिजिटल खेळ उपलब्ध करणे.
- जनजागृती.- पालकांसाठी कार्यशाळा आणि प्रचार माध्यमांद्वारे खेळांचे फायदे स्पष्ट करणे.
6). अपेक्षित परिणाम.
SCF-FS अंतर्गत खेळ-आधारित शिक्षणाची यशस्वी अंमलबजावणी झाल्यास खालील परिणाम अपेक्षित आहेत:
- मूलभूत कौशल्ये.- मुलांना वाचन, लेखन आणि गणिताची मूलभूत कौशल्ये सहज प्राप्त होतील.
- सर्जनशील आणि आत्मविश्वासपूर्ण मुले.- खेळांमुळे सर्जनशीलता आणि आत्मविश्वास वाढेल.
- मराठी संस्कृतीचा प्रसार.- मराठी खेळ आणि परंपरांना प्रोत्साहन मिळेल.
- सामाजिक आणि भावनिक विकास.- मुलांचे सामाजिक बंध आणि मानसिक आरोग्य सुधारेल.
- समावेशक शिक्षण.- विशेष गरजा असलेल्या मुलांना समान संधी मिळतील.
- आनंददायी शिक्षण.- खेळांमुळे शाळा मुलांसाठी आनंददायी ठरेल.
खेळ आणि खेळांचे प्रकार हे महाराष्ट्राच्या SCF-FS अंतर्गत पायाभूत स्तरावरील शिक्षणाला सर्जनशील, समावेशक आणि संस्कृतीशी जोडणारे बनवण्यासाठी एक क्रांतिकारी पाऊल आहे. मराठी भाषा, स्थानिक परंपरा आणि खेळांचा समन्वय साधून हे शिक्षण मुलांना तणावमुक्त आणि आनंददायी वातावरणात शिकण्याची संधी देते. जून 2025 पासून सुरू होणारे शैक्षणिक वर्ष 2025-26 हे खेळ-आधारित शिक्षणाच्या पूर्ण अंमलबजावणीचे वर्ष असेल. यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सरकार, शिक्षक, पालक आणि समुदाय यांचा एकत्रित सहभाग आवश्यक आहे. खेळांमुळे महाराष्ट्रातील मुले सर्जनशील, आत्मविश्वासपूर्ण आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या जागरूक बनतील, ज्यामुळे ते स्थानिक आणि जागतिक आव्हानांना सामोरे जाण्यास सक्षम होतील.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा