महाराष्ट्रातील शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम कसा आहे?

महाराष्ट्रातील शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम.

         महाराष्ट्रातील शालेय शिक्षण व्यवस्थेत शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रमांना विशेष महत्त्व आहे, विशेषत: नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP 2020) च्या अंमलबजावणीसह. जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 साठी, शिक्षकांचे व्यावसायिक कौशल्य वाढवण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांना दर्जेदार शिक्षण प्रदान करण्यासाठी राज्य सरकार आणि शालेय शिक्षण विभागाने अनेक प्रशिक्षण उपक्रमांचे नियोजन केले आहे. खालील लेखात या कार्यक्रमांचे स्वरूप, उद्दिष्टे, आणि अंमलबजावणी यावर सविस्तर माहिती दिली आहे.

1). शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे उद्दिष्ट.

शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रमांचा मुख्य उद्देश खालीलप्रमाणे आहे:

- NEP 2020 ची अंमलबजावणी. 

नवीन शैक्षणिक धोरणानुसार शिक्षकांना कौशल्याधारित, समग्र, आणि तंत्रज्ञान-आधारित शिक्षण पद्धतींसाठी प्रशिक्षित करणे.

- शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवणे. 

शिक्षकांच्या अध्यापन कौशल्यात सुधारणा करून विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीला चालना देणे.

- तंत्रज्ञानाचा वापर. 

डिजिटल शिक्षण साधने, ऑनलाइन शिक्षण मंच, आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) यांचा प्रभावी वापर शिकवणे.

- मानसिक आणि भावनात्मक समतोल. विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साधण्यासाठी शिक्षकांना मानसिक आणि भावनात्मकदृष्ट्या सक्षम बनवणे.

- सामाजिक समावेशकता.

दिव्यांग, आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल, आणि विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी समावेशक शिक्षण पद्धती शिकवणे.

2). शैक्षणिक वर्ष 2025-26 साठी नियोजित शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम.

      महाराष्ट्रातील शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे नियोजन राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (SCERT), जिला शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था (DIET), आणि केंद्र सरकारच्या सर्व शिक्षा अभियान (SSA) यांच्या समन्वयाने केले जाते. जून 2025 पासूनच्या शैक्षणिक वर्षासाठी खालील प्रमुख कार्यक्रम राबवले जातील.

अ). सेवा-पूर्व प्रशिक्षण (Pre-Service Training)

- लक्ष्य. नवीन नियुक्त शिक्षक आणि शिक्षण क्षेत्रात प्रवेश करू इच्छिणाऱ्या उमेदवारांसाठी.

- स्वरूप.

  - बी.एड./डी.एड. अभ्यासक्रम. 

NEP 2020 नुसार, चार वर्षांचा एकात्मिक बी.एड. अभ्यासक्रम आणि दोन वर्षांचा डी.एड. अभ्यासक्रम सुधारित स्वरूपात राबवला जाईल. यात कौशल्याधारित शिक्षण, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि मूल्यमापन पद्धतींवर भर असेल.

  - प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.

राष्ट्रीय शिक्षक शिक्षा परिषद (NCTE) ने तयार केलेल्या मॉड्यूल्सनुसार प्रशिक्षण दिले जाईल. यात शिक्षणशास्त्र, बालमानसशास्त्र, आणि समावेशक शिक्षण यांचा समावेश आहे.

- कालावधी. 

नवीन नियुक्त शिक्षकांसाठी 10 दिवसांचे प्रेरण प्रशिक्षण (Induction Training) अनिवार्य असेल.

- संस्था. SCERT, DIET, आणि खासगी शिक्षक प्रशिक्षण संस्था.

ब). सेवाकालीन प्रशिक्षण (In-Service Training)

- लक्ष्य.- सध्या कार्यरत असलेल्या प्राथमिक, माध्यमिक, आणि उच्च माध्यमिक शिक्षकांसाठी.

- स्वरूप.-

  - 20-दिवसीय प्रशिक्षण.- सर्व शिक्षा अभियान (SSA) अंतर्गत प्रत्येक शिक्षकाला दरवर्षी 20 दिवसांचे सेवाकालीन प्रशिक्षण अनिवार्य आहे. यात नवीन अभ्यासक्रम, डिजिटल शिक्षण, आणि मूल्यमापन पद्धती यांचा समावेश आहे.

  - 60-दिवसीय पुनश्चर्या अभ्यासक्रम.

अप्रशिक्षित शिक्षकांसाठी 60 दिवसांचा विशेष अभ्यासक्रम राबवला जाईल.

  - 30-दिवसीय अभिमुखीकरण.

नवीन नियुक्त प्रशिक्षित शिक्षकांसाठी 30 दिवसांचे अभिमुखीकरण आयोजित केले जाईल. अभिमुखिकरण म्हणजे शिक्षकांना नविन प्रशिक्षणाची माहिती होऊन अंमलबजावणी करता येणे.अभिकरणाचा मूळ अर्थ हा नवीन परिस्थितीला तोंड देता येणे.

- विशेष उपक्रम.

  - निपुण भारत मिशन.

प्राथमिक शिक्षकांसाठी निपुण भारत अंतर्गत आकलन आणि उपचारात्मक शिक्षण (Assessment & Remediation Strategy) यावर प्रशिक्षण दिले जाईल.

  - डिजिटल प्रशिक्षण.

दीक्षा (DIKSHA) मंचाद्वारे ऑनलाइन प्रशिक्षण मॉड्यूल्स उपलब्ध असतील. यात शिक्षणशास्त्र, विषय-आधारित शिक्षण, आणि डिजिटल साधनांचा वापर यांचा समावेश आहे.

  - ब्रिज कोर्स. 

ऑगस्ट 2023 मध्ये बी.एड. पदवी प्राप्त शिक्षकांसाठी एक वर्षाचा ब्रिज कोर्स अनिवार्य करण्यात आला आहे, जो 2025 मध्येही कायम राहील. यामुळे शिक्षकांचे अध्यापन कौशल्य सुधारेल.

क). विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम.

- मंथन परीक्षा प्रशिक्षण.

शिक्षकांना मंथन परीक्षा 2025 च्या मूल्यमापनासाठी विशेष प्रशिक्षण दिले जाईल, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीचे मूल्यमापन प्रभावीपणे होईल.

- संकलित आणि आकारिक मूल्यमापन.

प्रथम आणि द्वितीय सत्रातील संकलित मूल्यमापन प्रश्नपत्रिका तयार करण्यासाठी शिक्षकांना प्रशिक्षण दिले जाईल.

- दिव्यांग विद्यार्थ्यांसाठी प्रशिक्षण. 

समावेशक शिक्षणासाठी शिक्षकांना विशेष गरजा असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी अध्यापन पद्धती शिकवल्या जातील.

- नेहरू विज्ञान केंद्र, मुंबई. 

प्राथमिक शिक्षकांसाठी कमी खर्चाच्या सामग्रीपासून शिक्षण साधने तयार करण्याचे एक आठवड्याचे प्रशिक्षण आयोजित केले जाईल.

3). शिक्षक पात्रता आणि प्रशिक्षणाची आवश्यकता.

- शिक्षक पात्रता परीक्षा (TET/TAIT).

 शिक्षक भरतीसाठी महाराष्ट्र शिक्षक पात्रता परीक्षा (MAHATET) आणि शिक्षक अभियोग्यता व बुद्धिमत्ता चाचणी (TAIT) उत्तीर्ण असणे अनिवार्य आहे. TAIT 2025 साठी ऑनलाइन अर्ज 26 एप्रिल 2025 ते 14 मे 2025 या कालावधीत स्वीकारले जातील.

- प्रशिक्षणाची अनिवार्यता.

NEP 2020 नुसार, प्रत्येक शिक्षकाला दर पाच वर्षांनी किमान तीन आठवड्यांचे प्रशिक्षण घ्यावे लागेल. यामुळे शिक्षकांची व्यावसायिक क्षमता वाढेल.

- प्रशिक्षणाची गुणवत्ता.

राष्ट्रीय शिक्षक शिक्षा परिषद (NCTE) ने शिक्षक प्रशिक्षण संस्थांसाठी कठोर मानके निश्चित केली आहेत. यामुळे प्रशिक्षणाची गुणवत्ता सुनिश्चित होईल.

4). प्रशिक्षणाचे अंमलबजावणी मंच.

- दीक्षा (DIKSHA) पोर्टल.

शिक्षकांसाठी ऑनलाइन प्रशिक्षण मॉड्यूल्स उपलब्ध करणारा राष्ट्रीय मंच. यात विषय-आधारित प्रशिक्षण, निपुण भारत, आणि डिजिटल साधनांचा वापर यांचा समावेश आहे.

- पवित्र पोर्टल.

शिक्षक भरती आणि प्रशिक्षणाशी संबंधित माहिती आणि अर्ज प्रक्रियेसाठी पवित्र पोर्टलचा वापर केला जाईल.

- SCERT आणि DIET.

स्थानिक पातळीवर प्रशिक्षण आयोजित करण्यासाठी SCERT आणि DIET मुख्य भूमिका बजावतील.

- महाज्योती योजना.

इतर मागासवर्ग, भटक्या जाती, आणि विशेष मागास प्रवर्गातील शिक्षक उमेदवारांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले जातील.

5). शिक्षक प्रशिक्षणातील आव्हाने आणि उपाय.

- आव्हाने.

  - प्रशिक्षणाची अपुरी गुणवत्ता आणि काही संस्थांमध्ये केवळ औपचारिकता.

  - ग्रामीण भागातील शिक्षकांसाठी डिजिटल प्रशिक्षणाची उपलब्धता मर्यादित असणे.

  - प्रशिक्षण आणि प्रत्यक्ष अध्यापन यातील तफावत.

- उपाय.

  - प्रशिक्षण संस्थांचे नियमित मूल्यमापन आणि NCTE च्या मानकांचे काटेकोर पालन.

  - ग्रामीण भागात ऑफलाइन प्रशिक्षण केंद्रांची स्थापना.

  - शिक्षकांना प्रशिक्षणानंतर प्रत्यक्ष कक्षा व्यवस्थापनासाठी मार्गदर्शन.

6). सामाजिक आणि प्रशासकीय समर्थन.

- महाज्योती प्रशिक्षण योजना.

 आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल आणि मागासवर्गीय शिक्षक उमेदवारांसाठी मोफत प्रशिक्षण आणि आर्थिक सहाय्य.

- महाराष्ट्र राज्य प्राध्यापक विकास संस्था (MSFDA)

शिक्षक आणि प्राध्यापकांच्या व्यावसायिक विकासासाठी विशेष उपक्रम राबवले जातील.

- शिक्षण आयुक्तालय.

शिक्षक प्रशिक्षण आणि भरतीसाठी पवित्र पोर्टलवर सुविधा उपलब्ध करून दिल्या आहेत.

        महाराष्ट्रातील शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये NEP 2020 च्या अंमलबजावणीसह शिक्षण क्षेत्रात क्रांती घडवतील. सेवा-पूर्व आणि सेवाकालीन प्रशिक्षण, डिजिटल मंचांचा वापर, आणि समावेशक शिक्षणावर भर यामुळे शिक्षकांची क्षमता वाढेल आणि विद्यार्थ्यांना दर्जेदार शिक्षण मिळेल. शिक्षकांनी या प्रशिक्षण कार्यक्रमांचा लाभ घेऊन स्वत:ला सक्षम बनवावे आणि शैक्षणिक प्रगतीत योगदान द्यावे.