कला आधारित शिक्षण म्हणजे काय?

कला-आधारित शिक्षण.

      कला-आधारित शिक्षण (Arts-Based Learning) हे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) आणि महाराष्ट्राच्या राज्य अभ्यासक्रम आराखडा - पायाभूत स्तर (State Curriculum Framework for Foundational Stage - SCF-FS) यांचा एक महत्त्वाचा घटक आहे. हे शिक्षण तंत्र 3 ते 8 वयोगटातील मुलांसाठी (पूर्व-प्राथमिक ते इयत्ता 2) डिझाइन केले असून, जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये त्याची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. कला-आधारित शिक्षणामुळे मुलांची सर्जनशीलता, भावनिक अभिव्यक्ती, आणि सामाजिक कौशल्ये विकसित होतात, तसेच शिक्षण प्रक्रिया आनंददायी आणि समावेशक बनते. या लेखात आपण कला-आधारित शिक्षणाची वैशिष्ट्ये, अंमलबजावणी, फायदे, आव्हाने आणि महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत त्याची भूमिका यांची माहिती घेऊ.

1). कला-आधारित शिक्षण म्हणजे काय?

         कला-आधारित शिक्षण हे एक शैक्षणिक तंत्र आहे, ज्यामध्ये चित्रकला, संगीत, नृत्य, नाट्य, हस्तकला, आणि कथाकथन यांसारख्या कला प्रकारांचा उपयोग करून मुलांना शिकवले जाते. हे तंत्र मुलांना सर्जनशीलपणे विचार करण्यास, भावना व्यक्त करण्यास आणि सामाजिक-भावनिक कौशल्ये विकसित करण्यास प्रोत्साहित करते. NEP 2020 आणि SCF-FS अंतर्गत, कला-आधारित शिक्षण पायाभूत स्तरावर (3-8 वयोगट) मुलांचा बौद्धिक, भावनिक, आणि सामाजिक विकास सक्षम करण्यासाठी वापरले जाते. विशेषतः मराठी भाषा आणि स्थानिक संस्कृती यांचा समावेश करून हे शिक्षण मुलांना त्यांच्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडते.

मुख्य उद्दिष्टे.

- मुलांची सर्जनशीलता आणि कल्पनाशक्ती वाढवणे.

- भावनिक अभिव्यक्ती आणि आत्मविश्वास विकसित करणे.

- मराठी भाषा, लोककथा, आणि स्थानिक कला यांचा शिक्षणात समावेश करणे.

- समावेशक आणि तणावमुक्त शिक्षण वातावरण निर्माण करणे.

2). कला-आधारित शिक्षणाची वैशिष्ट्ये.

       SCF-FS अंतर्गत कला-आधारित शिक्षणाची रचना पंचकोश संकल्पनेवर (शारीरिक, प्राणिक, मानसिक, बौद्धिक, आणि चैत्सिक विकास) आधारित आहे. खालीलप्रमाणे याची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत.

2.1) विविध कला प्रकारांचा समावेश.

- चित्रकला आणि हस्तकला.

  - मुलांना रंग, आकार, आणि नमुने यांचा वापर करून चित्रे काढण्यास प्रोत्साहित केले जाते.

  - उदाहरण: वारली कला किंवा रांगोळी डिझाइन्स बनवून स्थानिक संस्कृती शिकवणे.

- संगीत आणि गाणी.

  - मराठी बालगीते (उदा., “चंदा मामा माझे”), भक्तिगीते, किंवा लोकगीते गाऊन भाषा आणि लय शिकवली जाते.

  - उदाहरण: “लावणी” गाण्यांद्वारे ताल आणि संगीताची ओळख.

- नृत्य आणि नाट्य.

  - स्थानिक नृत्यप्रकार (उदा., लावणी, तमाशा) किंवा साधी नृत्य चाल शिकवली जाते.

  - नाट्य: मुलांना मराठी लोककथा (उदा., शिवाजी महाराजांच्या गोष्टी) सादर करण्यास प्रोत्साहित केले जाते.

- कथाकथन.

  - मराठी पौराणिक कथा उदा., पांडव-कौरव किंवा स्थानिक दंतकथा सांगून नैतिक मूल्ये आणि भाषा कौशल्ये शिकवली जातात.

2.2) मातृभाषेचा वापर.

- कला-आधारित उपक्रम मराठी भाषेत रचले जातात, ज्यामुळे मुलांना संकल्पना समजणे सोपे होते.

- स्थानिक बोली उदा.कोकणी, मराठवाडी आणि सांस्कृतिक संदर्भांचा समावेश.

2.3) लवचिक आणि समावेशक.

- लवचिकता.- कला-आधारित उपक्रम मुलांच्या आवडी आणि क्षमतेनुसार अनुकूल केले जातात.

- समावेशकता.- विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी सुलभ कला उपक्रम, उदा. रंग भरणे किंवा साधी गाणी.

- लिंगभेद आणि सामाजिक पार्श्वभूमी यांना लक्षात घेऊन सर्वसमावेशक उपक्रम.

2.4) सातत्यपूर्ण मूल्यमापन.

- मुलांचे मूल्यमापन त्यांच्या कला उपक्रमातील सहभाग, सर्जनशीलता, आणि अभिव्यक्ती यावर आधारित.

- उदाहरण: चित्रकला प्रकल्प किंवा नाट्य सादरीकरण यांचे निरीक्षण.

- शिक्षक सतत मूल्यमापन (Formative Assessment) वापरतात, ज्यामुळे मुलांवर परीक्षेचा ताण येत नाही.

2.5) शिक्षणात स्थानिक संस्कृती.

- मराठी संस्कृतीशी संबंधित कला प्रकारांचा समावेश, उदा.वारली चित्रकला, लेझीम, किंवा गोंधळ.

- स्थानिक सण उदा. गणेशोत्सव, दिवाळी. यांच्याशी संबंधित कला उपक्रम, जसे रांगोळी किंवा मूर्ती बनवणे.

3). महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत अंमलबजावणी.

       जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये SCF-FS अंतर्गत कला-आधारित शिक्षणाची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. खालीलप्रमाणे याचे प्रमुख घटक आहेत.

3.1) पूर्व-प्राथमिक स्तर.

- अंगणवाडी एकत्रीकरण.- अंगणवाडींना शालेय शिक्षण प्रणालीत समाविष्ट करून कला-आधारित उपक्रम लागू केले जातील.

- उपक्रम.- 

  - रंग भरणे, मातीच्या वस्तू बनवणे, आणि मराठी बालगीते गाणे.

  - कथाकथन सत्रे, ज्यात शिक्षक मराठी लोककथा सादर करतात.

- साहित्य. शिक्षकांसाठी हँडबुक, तर मुलांसाठी रंग, कागद, आणि साधी खेळणी.

3.2) इयत्ता 1 व 2.

-नवीन पाठ्यपुस्तके. 

बालभारती मार्फत रंगीत, चित्रांनी युक्त, आणि कला-आधारित पाठ्यपुस्तके तयार केली जातील.

- उपक्रम.

  - चित्रकला: पर्यावरण, गाव, किंवा सण यांवर चित्रे काढणे.

  - नाट्य: मराठी ऐतिहासिक व्यक्ती उदा., छत्रपती शिवाजी यांच्यावर छोटी नाटके.

  - संगीत: मराठी भक्तिगीते किंवा लोकगीते शिकणे.

- डिजिटल कला.- ग्रामीण भागात डिजिटल कक्षांद्वारे कला-आधारित ऍप, उदा. डिजिटल पेंटिंग टूल्स.

3.3) शिक्षक प्रशिक्षण.

- SCERT ची भूमिका.- शिक्षकांना कला-आधारित शिक्षण, डिजिटल साधने, आणि समावेशक उपक्रम यांचे प्रशिक्षण.

- प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.- चित्रकला, संगीत, आणि नाट्य यांचा समावेश असलेल्या कार्यशाळा.

- उद्दिष्ट.- 2025-26 पर्यंत सर्व शिक्षकांना प्रशिक्षित करणे.

3.4) पालकांचा सहभाग.

- पालकांसाठी कार्यशाळा, ज्यामुळे ते कला-आधारित शिक्षणाचे महत्त्व समजून घेतील.

- घरी कला उपक्रमांसाठी मार्गदर्शक पुस्तिका, उदा. रांगोळी काढणे किंवा कागदी हस्तकला.

3.5) वेळापत्रक.

- कला-आधारित उपक्रमांसाठी दररोज 30-45 मिनिटांचा समावेश.

- शाळा सकाळी 9:00 वाजता सुरू होऊन दुपारी 2:00/3:00 वाजता संपतील, ज्यामुळे मुलांना विश्रांती आणि खेळासाठी वेळ मिळेल.

4). कला-आधारित शिक्षणाचे फायदे.

       कला-आधारित शिक्षणाचे पायाभूत स्तरावरील मुलांसाठी अनेक फायदे आहेत:

1). सर्जनशीलता आणि कल्पनाशक्ती.

   - चित्रकला, नाट्य, आणि कथाकथन यामुळे मुलांची सर्जनशीलता वाढते.

   - उदाहरण: स्वतःची कथा बनवणे किंवा चित्र काढणे यामुळे कल्पनाशक्ती विकसित होते.

2). भावनिक अभिव्यक्ती.

   - कला मुलांना त्यांच्या भावना व्यक्त करण्यास मदत करते, ज्यामुळे मानसिक आरोग्य सुधारते.

   - उदाहरण: चित्रकलेतून भावना व्यक्त करणे किंवा नाट्याद्वारे आत्मविश्वास वाढवणे.

3). मराठी भाषा आणि संस्कृती.

   - मराठी लोककथा, गाणी, आणि कला प्रकार यामुळे मुलांना त्यांच्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडले जाते.

   - उदाहरण: वारली चित्रकला शिकणे किंवा गणेशोत्सवावर रांगोळी काढणे.

4). सामाजिक-भावनिक विकास.

   - गटातील कला उपक्रम (उदा.नाट्य किंवा गायन) सहकार्य, संवाद, आणि नेतृत्व कौशल्ये विकसित करतात.

   - उदाहरण: गटात नाटक सादर करणे सामाजिक बंध मजबूत करते.

5). समावेशकता.

   - विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी सुलभ कला उपक्रम, ज्यामुळे सर्वांना सहभागाची संधी मिळते.

   - उदाहरण: रंग भरणे किंवा साधी गाणी यात सर्व मुलांचा सहभाग.

5). आव्हाने आणि उपाय.

      कला-आधारित शिक्षणाची अंमलबजावणी संधींसह काही आव्हाने घेऊन येते:

5.1) आव्हाने.

- पायाभूत सुविधा.- ग्रामीण भागात कला साहित्य (रंग, कागद, वाद्ये) आणि प्रशिक्षित शिक्षकांची कमतरता.

- आर्थिक मर्यादा.- कला उपक्रमांसाठी निधीची गरज.

- शिक्षकांची तयारी.- कला-आधारित शिक्षणासाठी विशेष प्रशिक्षणाची आवश्यकता.

- पालकांचा दृष्टिकोन.- काही पालक कला उपक्रमांना “वेळेचा अपव्यय” समजतात.

5.2) उपाय.

- सरकारी उपक्रम.- ‘समग्र शिक्षा अभियान’ अंतर्गत कला साहित्यासाठी निधी वाढवणे.

- शिक्षक प्रशिक्षण.- SCERT आणि DIET मार्फत कला-आधारित प्रशिक्षण कार्यक्रम.

- खासगी भागीदारी.- EdTech कंपन्यांशी (उदा. LEAD) सहकार्य करून डिजिटल कला साधने उपलब्ध करणे.

- जनजागृती.- पालकांसाठी कार्यशाळा आणि प्रचार माध्यमांद्वारे कला-आधारित शिक्षणाचे फायदे स्पष्ट करणे.

6). अपेक्षित परिणाम.

        SCF-FS अंतर्गत कला-आधारित शिक्षणाची यशस्वी अंमलबजावणी झाल्यास खालील परिणाम अपेक्षित आहेत.

- सर्जनशील आणि आत्मविश्वासपूर्ण मुले.

 कला उपक्रमांमुळे मुलांची सर्जनशीलता आणि आत्मविश्वास वाढेल.

- मराठी संस्कृतीचा प्रसार.

 मराठी कला प्रकार आणि भाषा यांना प्रोत्साहन मिळेल.

- भावनिक आणि सामाजिक विकास.

 मुलांचे मानसिक आरोग्य आणि सामाजिक बंध सुधारतील.

- समावेशक शिक्षण.

विशेष गरजा असलेल्या मुलांना समान संधी मिळतील.

- आनंददायी शिक्षण. 

कला-आधारित शिक्षणामुळे शाळा मुलांसाठी आनंददायी ठरेल.

        कला-आधारित शिक्षण हे महाराष्ट्राच्या SCF-FS अंतर्गत पायाभूत स्तरावरील शिक्षणाला सर्जनशील, समावेशक, आणि संस्कृतीशी जोडणारे बनवण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. मराठी भाषा, स्थानिक कला, आणि सर्जनशील उपक्रम यांचा समन्वय साधून हे शिक्षण मुलांना तणावमुक्त आणि आनंददायी वातावरणात शिकण्याची संधी देते.             जून 2025 पासून सुरू होणारे शैक्षणिक वर्ष 2025-26 हे या शिक्षण तंत्राच्या पूर्ण अंमलबजावणीचे वर्ष असेल. यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सरकार, शिक्षक, पालक, आणि समुदाय यांचा एकत्रित सहभाग आवश्यक आहे. कला-आधारित शिक्षणामुळे महाराष्ट्रातील मुले सर्जनशील, आत्मविश्वासपूर्ण, आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या जागरूक बनतील, ज्यामुळे ते स्थानिक आणि जागतिक आव्हानांना सामोरे जाण्यास सक्षम होतील.