अकाडेमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (ABC): भारत सरकारने राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (National Education Policy, NEP 2020) अंतर्गत उच्च शिक्षण क्षेत्रात क्रांतीकारी बदल घडवण्यासाठी अकाडेमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (ABC) ही संकल्पना सादर केली आहे. हे एक डिजिटल व्यासपीठ आहे, जी विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शैक्षणिक प्रवासात लवचिकता, गतिशीलता आणि स्वायत्तता प्रदान करते.
या लेखात ABC ची संकल्पना, कार्यप्रणाली, वैशिष्ट्ये, फायदे, आव्हाने आणि भविष्यातील संभावना यांचा सविस्तर आढावा घेतला आहे.
1). अकाडेमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (ABC) म्हणजे काय?
अकाडेमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (ABC) ही एक डिजिटल/व्हर्च्युअल यंत्रणा आहे, जी विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या शैक्षणिक प्रवासात कमावलेल्या क्रेडिट्सचा डेटा संग्रहित करते आणि त्यांचे संचय, हस्तांतरण, सत्यापन आणि रिडम्प्शन (वापर) सुलभ करते. ही यंत्रणा विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षण संस्थांमधील (Higher Education Institutions - HEIs) गतिशीलता प्रदान करते, ज्यामुळे त्यांना विविध संस्थांमधून अभ्यासक्रम निवडण्याची आणि क्रेडिट्स जमा करण्याची सुविधा मिळते. यामुळे विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शैक्षणिक आणि व्यावसायिक उद्दिष्टांनुसार लवचिक शैक्षणिक मार्ग निवडता येतात.
ABC ची स्थापना विद्यापीठ अनुदान आयोग (UGC) यांच्या मार्गदर्शनाखाली झाली असून, ती राष्ट्रीय क्रेडिट फ्रेमवर्क (National Credit Framework - NCrF) आणि NEP 2020 च्या उद्दिष्टांशी संलग्न आहे. ही यंत्रणा डिजिलॉकर (DigiLocker) आणि नॅशनल अकाडेमिक डिपॉझिटरी (NAD) यासारख्या डिजिटल पायाभूत सुविधांशी जोडलेली आहे, ज्यामुळे शैक्षणिक रेकॉर्ड्सचे सत्यापन आणि व्यवस्थापन अधिक पारदर्शक आणि सुरक्षित होते.
ABC ची तुलना व्यावसायिक बँकेशी केली जाते, ज्याप्रमाणे बँकेत पैसे जमा केले जातात, तसेच ABC मध्ये विद्यार्थ्यांचे शैक्षणिक क्रेडिट्स जमा केले जातात. प्रत्येक विद्यार्थ्याला एक युनिक ABC आयडी दिला जातो, जो त्यांच्या शैक्षणिक रेकॉर्ड्सचा एकमेव संदर्भ बिंदू म्हणून काम करतो.
2). ABC ची उद्दिष्टे.
ABC ची संकल्पना NEP 2020 च्या दृष्टिकोनातून विकसित झाली आहे, ज्यामध्ये शिक्षण प्रणालीला अधिक विद्यार्थी-केंद्रित, लवचिक आणि सर्वसमावेशक बनवण्याचा हेतू आहे. ABC ची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:
1)- शैक्षणिक गतिशीलता:
विद्यार्थ्यांना एका उच्च शिक्षण संस्थेतून दुसऱ्या संस्थेत सहजपणे हस्तांतरणाची सुविधा देणे.
2)- लवचिकता:
बहु-विषयक (multidisciplinary) आणि आंतर-विषयक (interdisciplinary) अभ्यासक्रम निवडण्याची संधी प्रदान करणे.
3)- क्रेडिट्सचे व्यवस्थापन:
विद्यार्थ्यांनी कमावलेल्या क्रेडिट्सचे संचय, हस्तांतरण आणि रिडम्प्शन यासाठी एक विश्वासार्ह डिजिटल व्यासपीठ उपलब्ध करणे.
4)- जीवनभर शिक्षण:
औपचारिक आणि अनौपचारिक शिक्षण (formal and informal learning) यांना मान्यता देऊन विद्यार्थ्यांना सतत शिक्षण घेण्यास प्रोत्साहन देणे.
5)- पारदर्शकता आणि सुरक्षितता:
शैक्षणिक रेकॉर्ड्सचे सत्यापन आणि व्यवस्थापन अधिक पारदर्शक आणि सुरक्षित करणे.
6)- कौशल्य विकास:
विद्यार्थ्यांना कौशल्य-आधारित शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहन देणे, ज्यामुळे ते रोजगारक्षम बनतील.
3). ABC ची कार्यप्रणाली.
ABC ची कार्यप्रणाली खालीलप्रमाणे आहे:
3.1). ABC खाते उघडणे.
1)- प्रत्येक विद्यार्थ्याला ABC मध्ये खाते उघडावे लागते. यासाठी त्यांना डिजिलॉकर खात्याशी जोडणी करावी लागते.
2)- खाते उघडण्यासाठी विद्यार्थ्यांना त्यांचे नाव, पत्ता, शैक्षणिक प्रमाणपत्रे आणि अभ्यासक्रमाची माहिती यासारखी माहिती द्यावी लागते.
3)- खाते उघडल्यानंतर विद्यार्थ्याला एक युनिक ABC आयडी आणि पासवर्ड मिळतो, ज्याच्या माध्यमातून तो त्याच्या क्रेडिट्सचा मागोवा घेऊ शकतो.
3.2). क्रेडिट्सची रचना.
1)- सरकार आणि UGC यांनी विविध अभ्यासक्रमांसाठी क्रेडिट्सची रचना निश्चित केली आहे.
उदाहरणार्थ:
2)- 1 क्रेडिट = 1 तास सैद्धांतिक अभ्यास किंवा 1 तास ट्यूटोरियल किंवा 2 तास प्रयोगशाळा कार्य (प्रति आठवडा, 15-30 आठवड्यांच्या सेमेस्टरसाठी).
3)- इंटर्नशिपसाठी 1 क्रेडिट = 1 आठवड्याच्या इंटर्नशिपसाठी, कमाल 6 क्रेडिट्सपर्यंत.
4)- विद्यार्थी जेव्हा एखादा अभ्यासक्रम पूर्ण करतो आणि परीक्षा उत्तीर्ण करतो, तेव्हा त्याला आपोआप क्रेडिट्स मिळतात.
3.3). क्रेडिट्सचे हस्तांतरण आणि संचय.
1)- उच्च शिक्षण संस्था (HEIs) विद्यार्थ्यांच्या क्रेडिट्सची माहिती ABC च्या डिजिटल पोर्टलवर अपलोड करतात.
2)- विद्यार्थी एका संस्थेतून दुसऱ्या संस्थेत गेल्यास, त्यांचे क्रेडिट्स नवीन संस्थेच्या खात्यात हस्तांतरित केले जातात.
3)- क्रेडिट्सचा संचय आणि हस्तांतरण यासाठी ABC एक विश्वासार्ह संदर्भ बिंदू म्हणून काम करते.
3.4). क्रेडिट्सचे रिडम्प्शन.
1)- विद्यार्थी त्यांच्या संचित क्रेडिट्सचा उपयोग डिग्री, डिप्लोमा, प्रमाणपत्र किंवा पीएच.डी. अभ्यासक्रम पूर्ण करण्यासाठी करू शकतात.
2)- एकदा क्रेडिट्सचा उपयोग डिग्री किंवा डिप्लोमासाठी झाला की, ते ABC खात्यातून कायमस्वरूपी डेबिट केले जातात.
3.5). APAAR आयडीशी एकत्रीकरण.
1)- ABC चा वापर करण्यासाठी प्रत्येक विद्यार्थ्याला APAAR (Automated Permanent Academic Account Registry) आयडी आवश्यक आहे.
2)- हा एक 12-अंकी युनिक आयडी आहे, जो विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक रेकॉर्ड्सला डिजिलॉकर आणि NAD शी जोडतो.
3)- APAAR आयडीशिवाय क्रेडिट्स हस्तांतरण किंवा शैक्षणिक प्रगती शक्य नाही.
3.6. क्रेडिट्सची वैधता.
1)- सामान्यपणे, ABC मध्ये जमा केलेल्या क्रेडिट्सची वैधता 7 वर्षे असते, परंतु विशिष्ट अभ्यासक्रमांसाठी यात बदल होऊ शकतो.
2)- वैधता कालावधी संपल्यानंतर क्रेडिट्स आपोआप कालबाह्य होतात.
4). ABC ची वैशिष्ट्ये.
ABC ही यंत्रणा विद्यार्थ्यांना आणि शैक्षणिक संस्थांना अनेक वैशिष्ट्ये प्रदान करते:
1)- युनिक ABC आयडी:
प्रत्येक विद्यार्थ्याला एक युनिक आयडी मिळतो, जो त्याच्या शैक्षणिक रेकॉर्ड्सचा आधार आहे.
2)- इंटरऑपरेबल डिजिटल वॉलेट:
ABC हे एक डिजिटल वॉलेट आहे, जे औपचारिक आणि अनौपचारिक शिक्षणातील क्रेडिट्स संग्रहित करते.
3)- मल्टिपल एंट्री आणि एक्झिट पॉइंट्स:
विद्यार्थी अभ्यासक्रमात कधीही प्रवेश घेऊ शकतात किंवा सोडू शकतात आणि त्यांच्या क्रेडिट्सचा उपयोग प्रमाणपत्र/डिप्लोमासाठी करू शकतात.
4)- क्रेडिट्सचे सत्यापन:
ABC क्रेडिट्सचे सत्यापन आणि प्रमाणीकरण करते, ज्यामुळे बनावट रेकॉर्ड्सचा धोका कमी होतो.
5)- डिजिलॉकर आणि NAD शी एकत्रीकरण: शैक्षणिक रेकॉर्ड्स सुरक्षितपणे संग्रहित आणि सत्यापित केले जातात.
6)- जीवनभर शिक्षण:
शालेय शिक्षण, उच्च शिक्षण, कौशल्य विकास, ऑनलाइन अभ्यासक्रम, इंटर्नशिप आणि व्यावसायिक परीक्षा यांचे क्रेडिट्स ABC मध्ये जमा होतात.
7)- विद्यार्थी-केंद्रित दृष्टिकोन:
विद्यार्थ्यांना त्यांच्या आवडी आणि उद्दिष्टांनुसार अभ्यासक्रम निवडण्याची स्वायत्तता मिळते.
5). ABC चे फायदे.
ABC यंत्रणेमुळे विद्यार्थी, शैक्षणिक संस्था आणि नियोक्ते यांना अनेक फायदे मिळतात:
5.1). विद्यार्थ्यांसाठी फायदे.
1)- लवचिक शैक्षणिक मार्ग:
विद्यार्थी विविध संस्थांमधून अभ्यासक्रम निवडू शकतात आणि क्रेडिट्स जमा करू शकतात.
2)- मल्टिपल एंट्री-एक्झिट:
विद्यार्थी अभ्यासक्रमातून मध्येच बाहेर पडू शकतात आणि नंतर पुन्हा सुरू करू शकतात, त्यांचे क्रेडिट्स गमावल्याशिवाय.
3)- कौशल्य विकास:
विद्यार्थी कौशल्य-आधारित अभ्यासक्रम निवडून रोजगारक्षमता वाढवू शकतात.
4)- पारदर्शकता:
शैक्षणिक रेकॉर्ड्स डिजिलॉकरद्वारे सहज उपलब्ध आणि सत्यापित होतात.
5)- जीवनभर शिक्षण:
औपचारिक आणि अनौपचारिक शिक्षणाला मान्यता मिळते, ज्यामुळे सतत शिक्षण शक्य होते.
5.2). शैक्षणिक संस्थांसाठी फायदे.
1)- क्रेडिट्सचे सुव्यवस्थित व्यवस्थापन:
संस्थांना क्रेडिट्स अपलोड आणि सत्यापित करण्यासाठी डिजिटल व्यासपीठ मिळते.
2)- बहु-विषयक दृष्टिकोन:
संस्था विद्यार्थ्यांना आंतर-विषयक अभ्यासक्रम ऑफर करू शकतात.
3)- गुणवत्ता सुधारणा:
ABC मुळे शैक्षणिक प्रक्रिया अधिक पारदर्शक आणि कार्यक्षम होते.
5.3). नियोक्त्यांसाठी फायदे.
1)- सत्यापित क्रेडिट्स:
नियोक्ते विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक आणि कौशल्य रेकॉर्ड्स सहजपणे सत्यापित करू शकतात.
2)- कौशल्य-आधारित नियुक्ती:
ABC मुळे विद्यार्थ्यांचे कौशल्य आणि क्षमता स्पष्ट होतात, ज्यामुळे योग्य उमेदवार निवडणे सोपे होते.
5.4). समाजासाठी फायदे.
1)- शिक्षणाची समानता:
ABC सर्व स्तरांतील विद्यार्थ्यांना शिक्षणाची संधी देते, विशेषतः ग्रामीण आणि वंचित समुदायांना.
2)- रोजगारक्षमता:
कौशल्य-आधारित शिक्षणामुळे बेरोजगारी कमी होऊन आर्थिक विकासाला चालना मिळते.
6). ABC ची आव्हाने.
ABC ही संकल्पना क्रांतीकारी असली, तरी त्याच्या अंमलबजावणीत काही आव्हाने आहेत:
1)- डिजिटल पायाभूत सुविधा:
ग्रामीण भागात इंटरनेट आणि डिजिटल उपकरणांची कमतरता ABC च्या अंमलबजावणीत अडथळा ठरू शकते.
2)- जागरूकतेचा अभाव:
विद्यार्थी आणि शैक्षणिक संस्थांमध्ये ABC बद्दल पुरेशी जागरूकता नाही.
3)- संस्थांचे सहभाग:
सर्व उच्च शिक्षण संस्थांनी ABC मध्ये नोंदणी करणे आणि क्रेडिट्स अपलोड करणे आवश्यक आहे, परंतु यात विलंब होऊ शकतो.
4)- क्रेडिट्सची एकसमानता:
विविध संस्थांमधील क्रेडिट्सची गुणवत्ता आणि मूल्य एकसमान ठेवणे आव्हानात्मक आहे.
5)- तांत्रिक अडचणी:
डिजिटल पोर्टलच्या तांत्रिक समस्यांमुळे क्रेडिट्स व्यवस्थापनात अडथळे येऊ शकतात.
6)- APAAR आयडीची अनिवार्यता:
प्रत्येक विद्यार्थ्याकडे APAAR आयडी असणे आवश्यक आहे, ज्याची निर्मिती सर्वांसाठी सहज शक्य नसू शकते.
7). ABC ची प्रगती आणि भविष्यातील संभावना.
1)- प्रगती:
जानेवारी 2024 पर्यंत, सुमारे 3 कोटी विद्यार्थ्यांनी ABC साठी नोंदणी केली आहे, ज्यामुळे ही यंत्रणा यशस्वी होत असल्याचे दिसते.
2)- संस्थांचा सहभाग:
2021-2022 पासून 290 हून अधिक उच्च शिक्षण संस्थांनी ABC मध्ये सहभाग नोंदवला आहे, ज्यात NIRF मधील टॉप 100 संस्था आणि NAAC द्वारे A ग्रेड प्राप्त संस्थांचा समावेश आहे.
3)- भविष्यातील संभावना:
ABC चा विस्तार शालेय शिक्षण, व्यावसायिक प्रशिक्षण आणि ऑनलाइन अभ्यासक्रमांपर्यंत होण्याची शक्यता आहे. यामुळे भारतातील शिक्षण प्रणाली अधिक समावेशक आणि लवचिक होईल.
- जागतिक मान्यता:
ABC च्या माध्यमातून भारतीय विद्यार्थ्यांचे क्रेडिट्स जागतिक स्तरावर मान्यता पावण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी वाढतील.
8). ABC मध्ये सहभाग कसा घ्यावा?
विद्यार्थ्यांनी ABC मध्ये सहभाग घेण्यासाठी खालील पायऱ्या फॉलो कराव्या:
1). डिजिलॉकर खाते तयार करा: डिजिलॉकरच्या अधिकृत वेबसाइटवर (digilocker.gov.in) साइन अप करा किंवा साइन इन करा.
2). APAAR आयडी तयार करा: डिजिलॉकरद्वारे APAAR आयडी जनरेट करा.
3). ABC पोर्टलवर नोंदणी:
abc.gov.in वर जा आणि APAAR आयडी वापरून ABC खाते उघडा.
4). ABC आयडी मिळवा:
नोंदणीनंतर तुम्हाला युनिक ABC आयडी मिळेल.
5). क्रेडिट्सचा मागोवा घ्या:
ABC डॅशबोर्डद्वारे तुमच्या क्रेडिट्सचा मागोवा घ्या आणि हस्तांतरणाची विनंती करा.
अकाडेमिक बँक ऑफ क्रेडिट्स (ABC) ही भारतातील उच्च शिक्षण प्रणालीला आधुनिक, लवचिक आणि विद्यार्थी-केंद्रित बनवण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. ही यंत्रणा विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शैक्षणिक आणि व्यावसायिक उद्दिष्टांनुसार स्वतंत्रपणे मार्ग निवडण्याची संधी देते, तसेच शिक्षण प्रणालीला अधिक पारदर्शक आणि समावेशक बनवते. यशस्वी अंमलबजावणीसाठी डिजिटल पायाभूत सुविधा, जागरूकता आणि संस्थांचा सहभाग वाढवणे आवश्यक आहे. भविष्यात, ABC भारतातील शिक्षण क्षेत्राला जागतिक स्तरावर स्पर्धात्मक बनवण्यात आणि जीवनभर शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावेल.
