संगीत आधारित शिक्षण का गरजेचे आहे?

संगीत-आधारित शिक्षण.

महाराष्ट्राच्या SCF-FS अंतर्गत पायाभूत स्तरावर एक सर्जनशील आणि भावनिक दृष्टिकोन.

         संगीत-आधारित शिक्षण (Music-Based Learning) हे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 (NEP 2020) आणि महाराष्ट्राच्या राज्य अभ्यासक्रम आराखडा - पायाभूत स्तर (State Curriculum Framework for Foundational Stage - SCF-FS) यांचा एक महत्त्वाचा घटक आहे. हे शिक्षण तंत्र विशेषतः 3 ते 8 वयोगटातील मुलांसाठी (पूर्व-प्राथमिक ते इयत्ता 2) डिझाइन केले असून, जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये त्याची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. संगीत-आधारित शिक्षणामुळे मुलांची सर्जनशीलता, भावनिक अभिव्यक्ती, भाषा कौशल्ये आणि सामाजिक बंध विकसित होतात, तसेच शिक्षण प्रक्रिया आनंददायी आणि समावेशक बनते. 

      हा लेख संगीत-आधारित शिक्षणाची वैशिष्ट्ये, अंमलबजावणी, फायदे, आव्हाने आणि महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत त्याची भूमिका यांचा सविस्तर आढावा घेतो.

1). संगीत-आधारित शिक्षण म्हणजे काय?

           संगीत-आधारित शिक्षण हे एक शैक्षणिक तंत्र आहे, ज्यामध्ये गाणी, ताल, वाद्ये आणि संगीताशी संबंधित कृतींचा उपयोग करून मुलांना शिकवले जाते. हे तंत्र मुलांना भावना व्यक्त करण्यास, सर्जनशीलपणे विचार करण्यास आणि सामाजिक-भावनिक कौशल्ये विकसित करण्यास प्रोत्साहित करते. NEP 2020 आणि SCF-FS अंतर्गत, संगीत-आधारित शिक्षण पायाभूत स्तरावर मूलभूत साक्षरता, अंकज्ञान आणि सामाजिक-भावनिक विकास सक्षम करण्यासाठी वापरले जाते. विशेषतः मराठी भाषा, लोकगीते आणि स्थानिक संगीत परंपरा यांचा समावेश करून हे शिक्षण मुलांना त्यांच्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडते.

मुख्य उद्दिष्टे.

1)- संगीताद्वारे मुलांची सर्जनशीलता आणि भावनिक अभिव्यक्ती वाढवणे.

2)- मराठी भाषा, लोकगीते आणि स्थानिक संगीत परंपरांचा शिक्षणात समावेश करणे.

3)- मुलांमध्ये आत्मविश्वास, संवाद आणि सहकार्य यांसारखी सामाजिक कौशल्ये विकसित करणे.

4)- तणावमुक्त आणि आनंददायी शिक्षण वातावरण निर्माण करणे.

2). संगीत-आधारित शिक्षणाची वैशिष्ट्ये.

        SCF-FS अंतर्गत संगीत-आधारित शिक्षणाची रचना पंचकोश संकल्पनेवर (शारीरिक, प्राणिक, मानसिक, बौद्धिक आणि चैत्सिक विकास) आधारित आहे. 

खालीलप्रमाणे याची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत.

2.1) विविध संगीत उपक्रमांचा समावेश.

1)- गाणी.

  - मराठी बालगीते (उदा., “चंदा मामा माझे”), लोकगीते (उदा., लावणी, गोंधळ) किंवा भक्तिगीते (उदा., विठ्ठल भक्तिगीते) यांचा वापर भाषा, ताल आणि लय शिकवण्यासाठी.

  - उदाहरण: “नाच रे मोरा” गाण्याद्वारे ताल आणि भाषा शिकवणे.

2)- वाद्ये.

  - साधी वाद्ये जसे मांजिरा, डफली, ताल किंवा हार्मोनियम यांचा वापर करून मुलांना ताल आणि संनादाची ओळख करून दिली जाते.

  - उदाहरण: डफली वाजवून गणितातील मोजणी शिकवणे.

3)- नृत्य आणि चाल.

  - मराठी लोकनृत्य (उदा., लावणी, गोंधळ) किंवा साध्या संगीत चालींवर आधारित नृत्य शिकवले जाते.

  - उदाहरण: “लावणी” चालींवर आधारित साध्या हालचाली शिकवून शारीरिक समन्वय वाढवणे.

4)- संगीत-आधारित कथाकथन.

  - मराठी लोककथा (उदा., शिवाजी महाराजांच्या गोष्टी) किंवा पौराणिक कथा (उदा., पांडव-कौरव) संगीतासह सादर करून नैतिक मूल्ये आणि भाषा कौशल्ये शिकवली जातात.

2.2) मातृभाषेचा वापर.

1)- संगीत उपक्रम मराठी भाषेत रचले जातात, ज्यामुळे मुलांना संकल्पना समजणे सोपे होते.

2)- स्थानिक बोली (उदा., कोकणी, मराठवाडी) आणि सांस्कृतिक संदर्भांचा समावेश, जसे कोल्हापुरी भक्तिगीते किंवा कोकणी लोकगीते.

2.3) लवचिक आणि समावेशक.

1)- लवचिकता.- संगीत उपक्रम मुलांच्या आवडी आणि क्षमतेनुसार अनुकूल केले जातात.

2)- समावेशकता.- विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी सुलभ संगीत उपक्रम, जसे साधी गाणी गाणे किंवा हलकी वाद्ये वाजवणे.

3)- लिंगभेद आणि सामाजिक पार्श्वभूमी यांना लक्षात घेऊन सर्वसमावेशक उपक्रम डिझाइन केले जातात.

2.4) सातत्यपूर्ण मूल्यमापन.

- मुलांचे मूल्यमापन त्यांच्या संगीत उपक्रमातील सहभाग, सर्जनशीलता आणि संवाद यावर आधारित.

- उदाहरण: गटात गाणे सादर करणे किंवा वाद्य वाजवण्याचे कौशल्य यांचे निरीक्षण.

- शिक्षक सतत मूल्यमापन (Formative Assessment) वापरतात, ज्यामुळे मुलांवर परीक्षेचा ताण येत नाही.

2.5) स्थानिक संस्कृतीचा समावेश.

- मराठी भक्तिगीते, लोकगीते आणि सणांशी संबंधित संगीत परंपरांचा समावेश, जसे गणेशोत्सवातील आरती किंवा दिवाळीतील भक्तिगीते.

- स्थानिक संगीत परंपरा, जसे पुणेरी ढोल-ताशा किंवा कोकणी गायन, यांचा शिक्षणात उपयोग.

3). महाराष्ट्रातील SCF-FS अंतर्गत अंमलबजावणी.

        जून 2025 पासून सुरू होणाऱ्या शैक्षणिक वर्ष 2025-26 मध्ये SCF-FS अंतर्गत संगीत-आधारित शिक्षणाची पूर्ण अंमलबजावणी अपेक्षित आहे. खालीलप्रमाणे याचे प्रमुख घटक आहेत:

3.1) पूर्व-प्राथमिक स्तर.

- अंगणवाडी एकत्रीकरण.

अंगणवाडींना शालेय शिक्षण प्रणालीत समाविष्ट करून संगीत-आधारित उपक्रम लागू केले जातील.

- उपक्रम.

  - मराठी बालगीते गाणे, साध्या ताल वाद्यांचा वापर, आणि संगीत-आधारित कथाकथन.

  - उदाहरण: “नाच रे मोरा” गाण्यासह नृत्य चाल शिकवणे.

- साहित्य.- शिक्षकांसाठी हँडबुक, तर मुलांसाठी साधी वाद्ये (मांजिरा, डफली) आणि गाण्यांचे संकलन.

3.2) इयत्ता 1 व 2.

- नवीन पाठ्यपुस्तके.

बालभारती मार्फत रंगीत, चित्रांनी युक्त आणि संगीत-आधारित पाठ्यपुस्तके तयार केली जातील. काही उपक्रम खालीलप्रमाणे सुचविता येतील.

 1) - भाषा: मराठी गाण्यांद्वारे अक्षर ओळख आणि शब्दसंग्रह शिकवणे.

 2)- गणित: ताल मोजणी गाण्यांद्वारे संख्या शिकवणे.

 3)- सामाजिक अध्ययन: मराठी लोकगीतांद्वारे स्थानिक इतिहास आणि संस्कृती शिकवणे.

4)- डिजिटल संगीत.- ग्रामीण भागात डिजिटल कक्षांद्वारे संगीत-आधारित ॲप, उदा., “मराठी बालगीते” ॲप किंवा डिजिटल ताल साधने.

3.3) शिक्षक प्रशिक्षण.

- SCERT ची भूमिका.

शिक्षकांना संगीत-आधारित शिक्षण, डिजिटल साधने आणि समावेशक उपक्रम यांचे प्रशिक्षण.

- प्रशिक्षण मॉड्यूल्स.

गायन, वाद्य प्रशिक्षण आणि संगीत-आधारित शिक्षण पद्धती यांचा समावेश असलेल्या कार्यशाळा.

- उद्दिष्ट.- 2025-26 पर्यंत सर्व शिक्षकांना प्रशिक्षित करणे.

3.4) पालकांचा सहभाग.

1)- पालकांसाठी कार्यशाळा, ज्यामुळे ते संगीत-आधारित शिक्षणाचे महत्त्व समजून घेतील.

2)- घरी संगीत उपक्रमांसाठी मार्गदर्शक पुस्तिका, उदा. मराठी बालगीते गाणे किंवा साधी ताल वाद्ये शिकवणे.

3.5) वेळापत्रक.

- संगीत-आधारित उपक्रमांसाठी दररोज 30-45 मिनिटांचा समावेश.

- शाळा सकाळी 9:00 वाजता सुरू होऊन दुपारी 2:00/3:00 वाजता संपतील, ज्यामुळे मुलांना विश्रांती आणि खेळासाठी वेळ मिळेल.

4). संगीत-आधारित शिक्षणाचे फायदे.

       संगीत-आधारित शिक्षणाचे पायाभूत स्तरावरील मुलांसाठी अनेक फायदे आहेत.

1). सर्जनशीलता आणि भावनिक अभिव्यक्ती.

   - गाणी आणि संगीत मुलांना त्यांच्या भावना व्यक्त करण्यास मदत करते, ज्यामुळे मानसिक आरोग्य सुधारते.

   - उदाहरण: भक्तिगीत गाण्याद्वारे आत्मविश्वास वाढवणे.

2). मराठी भाषा आणि संस्कृती.

   - मराठी लोकगीते, भक्तिगीते आणि बालगीते यामुळे मुलांना त्यांच्या सांस्कृतिक मुळांशी जोडले जाते.

   - उदाहरण: “लावणी” गाण्यांद्वारे मराठी संस्कृती आणि इतिहास शिकणे.

3). सामाजिक-भावनिक विकास.

   - गटातील संगीत उपक्रम (उदा. गायन किंवा वाद्य सादरीकरण) सहकार्य, संवाद आणि नेतृत्व कौशल्ये विकसित करतात.

   - उदाहरण: गटात गाणे सादर करणे सामाजिक बंध मजबूत करते.

4). मूलभूत साक्षरता आणि अंकज्ञान.

   - गाण्यांद्वारे अक्षर ओळख, शब्दसंग्रह आणि संख्या मोजणी शिकवली जाते.

   - उदाहरण: “एक दोन तीन” गाण्याद्वारे गणित शिकवणे.

5). समावेशकता.

   - विशेष गरजा असलेल्या मुलांसाठी सुलभ संगीत उपक्रम, जसे साधी गाणी किंवा ताल वाजवणे.

   - उदाहरण: साध्या ताल गाण्यांद्वारे सर्व मुलांचा सहभाग सुनिश्चित करणे.

6). तणावमुक्त शिक्षण.

   - संगीतामुळे शिक्षण आनंददायी बनते आणि शाळेची भीती कमी होते.

5). आव्हाने आणि उपाय.

        संगीत-आधारित शिक्षणाची अंमलबजावणी संधींसह काही आव्हाने घेऊन येते.

5.1) आव्हाने.

1)- पायाभूत सुविधा.

ग्रामीण भागात संगीत वाद्ये (मांजिरा, डफली) आणि डिजिटल कक्षांची कमतरता आहे.

2)- शिक्षकांची तयारी.

संगीत-आधारित शिक्षणासाठी विशेष प्रशिक्षणाची आवश्यकता आहे.

3)- आर्थिक मर्यादा.

संगीत साहित्य आणि प्रशिक्षणासाठी निधीची गरज.

4)- पालकांचा दृष्टिकोन.

काही पालक संगीत उपक्रमांना “वेळेचा अपव्यय” समजतात.

5.2) उपाय.

1)- सरकारी उपक्रम.

‘समग्र शिक्षा अभियान’ अंतर्गत संगीत साहित्यासाठी निधी वाढवणे.

2)- शिक्षक प्रशिक्षण.

SCERT आणि DIET मार्फत सातत्यपूर्ण प्रशिक्षण कार्यक्रम राबविणे.

3)- खासगी भागीदारी.

EduTech कंपन्यांशी सहकार्य करून डिजिटल संगीत साधने उपलब्ध करणे.

4)- जनजागृती.

पालकांसाठी कार्यशाळा आणि प्रचार माध्यमांद्वारे संगीत-आधारित शिक्षणाचे फायदे स्पष्ट करणे.

6). अपेक्षित परिणाम.

        SCF-FS अंतर्गत संगीत-आधारित शिक्षणाची यशस्वी अंमलबजावणी झाल्यास खालील परिणाम अपेक्षित आहेत:

1)- मूलभूत कौशल्ये.

मुलांना वाचन, लेखन आणि गणिताची मूलभूत कौशल्ये सहज प्राप्त होतील.

2)- सर्जनशील आणि आत्मविश्वासपूर्ण मुले. संगीत उपक्रमांमुळे सर्जनशीलता आणि आत्मविश्वास वाढेल.

3)- मराठी संस्कृतीचा प्रसार.

मराठी लोकगीते आणि संगीत परंपरांना प्रोत्साहन मिळेल.

4)- सामाजिक आणि भावनिक विकास.

मुलांचे मानसिक आरोग्य आणि सामाजिक बंध सुधारतील.

5)- समावेशक शिक्षण.

विशेष गरजा असलेल्या मुलांना समान संधी मिळतील.

6)- आनंददायी शिक्षण.

संगीतामुळे शाळा मुलांसाठी आनंददायी ठरेल.

       संगीत-आधारित शिक्षण हे महाराष्ट्राच्या SCF-FS अंतर्गत पायाभूत स्तरावरील शिक्षणाला सर्जनशील, समावेशक आणि संस्कृतीशी जोडणारे बनवण्यासाठी एक क्रांतिकारी पाऊल आहे. मराठी भाषा, लोकगीते आणि स्थानिक संगीत परंपरा यांचा समन्वय साधून हे शिक्षण मुलांना तणावमुक्त आणि आनंददायी वातावरणात शिकण्याची संधी देते.             जून 2025 पासून सुरू होणारे शैक्षणिक वर्ष 2025-26 हे या शिक्षण तंत्राच्या पूर्ण अंमलबजावणीचे वर्ष असेल. यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सरकार, शिक्षक, पालक आणि समुदाय यांचा एकत्रित सहभाग आवश्यक आहे. संगीत-आधारित शिक्षणामुळे महाराष्ट्रातील मुले सर्जनशील, आत्मविश्वासपूर्ण आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या जागरूक बनतील, ज्यामुळे ते स्थानिक आणि जागतिक आव्हानांना सामोरे जाण्यास सक्षम होतील.