शिवराज्याभिषेक,- एक ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सोहळा.

शिवराज्याभिषेक: एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाची घटना.

        शिवराज्याभिषेक हा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आयुष्यातील आणि भारतीय इतिहासातील एक अत्यंत महत्त्वाचा प्रसंग आहे. 6 जून 1674 रोजी (ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी, शालिवाहन शके 1596) रायगड किल्ल्यावर हा भव्य सोहळा पार पडला. या सोहळ्याने शिवाजी महाराजांना अधिकृतपणे "छत्रपती" ही पदवी मिळाली आणि मराठा स्वराज्याला विधिवत मान्यता प्राप्त झाली. हा केवळ एका राजाचा सिंहासनारोहणाचा सोहळा नव्हता, तर तो स्वातंत्र्य, स्वाभिमान आणि हिंदवी स्वराज्याच्या स्थापनेचा प्रतीकात्मक उत्सव होता. या लेखात शिवराज्याभिषेकाची पार्श्वभूमी, तयारी, सोहळ्याचे स्वरूप, महत्त्व आणि परिणाम याबाबत सविस्तर माहिती दिली आहे.

शिवराज्याभिषेकाची पार्श्वभूमी. 

1)स्वराज्याची स्थापना.

- छत्रपती शिवाजी महाराजांनी 17व्या शतकात विजापूरच्या आदिलशाही, मोगल साम्राज्य आणि इतर परकीय सत्तांविरुद्ध सशस्त्र लढा देऊन स्वराज्याची स्थापना केली. 

- त्यांनी मावळ्यांच्या आणि स्थानिक रयतेच्या पाठिंब्याने अनेक किल्ले जिंकले, प्रशासकीय व्यवस्था उभी केली आणि स्वतंत्र राज्याची पायाभरणी केली. परंतु

- या स्वराज्याला औपचारिक आणि विधिवत मान्यता मिळणे आवश्यक होते. 

- तत्कालीन काळात मुघल आणि आदिलशाहीसाठी शिवाजी महाराज हे केवळ बंडखोर किंवा जमींदाराचा मुलगा मानले जात होते. 

- युरोपियन शक्तींसाठीही ते फक्त एक लढवय्या सेनानी होते. 

- अशा परिस्थितीत स्वराज्याला सार्वभौम आणि कायदेशीर स्वरूप देण्यासाठी राज्याभिषेकाची गरज होती.

2)राज्याभिषेकाचा विचार.

-शिवाजी महाराजांनी स्वराज्याची स्थापना केली खरी, परंतु ते स्वतःला मुघलांचे मांडलिक किंवा मनसबदार मानत नव्हते. त्यांना स्वतंत्र राजा म्हणून घोषित करणे आणि स्वराज्याला विधिवत मान्यता मिळवून देणे हा राज्याभिषेकामागील मुख्य उद्देश होता. 

- काशीचे प्रसिद्ध पंडित गागाभट्ट यांनी या संकल्पनेला पाठिंबा दिला. 

- त्यांनी शिवाजी महाराजांना वैदिक परंपरेनुसार राज्याभिषेक करून "छत्रपती" म्हणून घोषित करण्याचा सल्ला दिला. 

- यामुळे मराठा स्वराज्याला धार्मिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय वैधता प्राप्त होईल, असा विचार होता.

शिवराज्याभिषेकाची तयारी.

1). रायगडाची निवड.

- शिवाजी महाराजांनी रायगड किल्ल्याला स्वराज्याची राजधानी म्हणून निवडले. 

- मे 1656 मध्ये त्यांनी हा किल्ला स्वराज्यात सामील केला होता. 

- रायगड हा मजबूत, अभेद्य आणि सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाचा किल्ला होता, जो राज्याभिषेकासारख्या भव्य सोहळ्यासाठी योग्य ठिकाण होता. 

- हिरोजी इंदुलकर या स्थापत्यविशारदाला राजमहाल, राण्यांचे आणि राजपुत्रांचे निवास, मंत्र्यांचे वाडे आणि इतर इमारती उभारण्याचे काम सोपवण्यात आले. 

- रायगडाला भव्य स्वरूप देण्यासाठी कित्येक महिने तयारी सुरू होती.

2). मुहूर्त आणि विधी.

 - गागाभट्ट यांनी ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी, शालिवाहन शके 1596 म्हणजेच 6 जून 1674 हा शुभ मुहूर्त निश्चित केला. 

- या सोहळ्यासाठी गागाभट्टांनी "राज्याभिषेक प्रयोग" आणि "तुलापुरुषविधी" या दोन पोथ्या खास तयार केल्या. 

- सोन्याने मढवलेला मंच, बत्तीस मन वजनाचे सुवर्ण सिंहासन आणि अमूल्य नवरत्ने जडवलेले सिंहासन तयार करण्यात आले. 

- यमुना, सिंधू, गंगा, गोदावरी, नर्मदा, कृष्णा आणि कावेरी या सात पवित्र नद्यांचे पाणी सोन्याच्या पात्रात आणण्यात आले.

शिवराज्याभिषेक सोहळा.

1). विधी आणि समारंभ.

       6 जून 1674 रोजी सकाळी रायगडावर शिवराज्याभिषेकाचा भव्य सोहळा सुरू झाला. मुख्य विधी खालीलप्रमाणे होते.

1). अभिषेक.

- गागाभट्ट आणि इतर ब्राह्मणांनी वैदिक मंत्रांचा उच्चार करत सात पवित्र नद्यांच्या पाण्याने शिवाजी महाराजांचा अभिषेक केला. 

- यावेळी महाराजांनी शुभ्र वस्त्रे आणि फुलांच्या माळा परिधान केल्या होत्या.

2). सिंहासनारोहण.

- सोन्याने मढवलेल्या मंचावर शिवाजी महाराज सिंहासनावर बसले. 

- शेजारी महाराणी सोयराबाई आणि बाल संभाजीराजे उपस्थित होते. 

- गागाभट्टांनी पुढे येऊन महाराजांच्या डोक्यावर मोत्याची झालर ठेवत "शिवछत्रपती" असा उच्चार केला.

3). दक्षिणा आणि दान.

- गागाभट्टांना 7,000 होन, तर इतर ब्राह्मणांना एकत्रित 17,000 होन दक्षिणा देण्यात आली.

- दुसऱ्या दिवशी सोने, चांदी, तांबे, जस्त, कथील, शिसे आणि लोखंड अशा सात धातूंसह वस्त्र, कापूर, मीठ, मसाले, फळे आदींची तुला झाली.

4). जयघोष आणि उत्सव.

       "छत्रपती शिवाजी महाराज की जय"च्या घोषणांनी रायगड दुमदुमला. सोन्या-चांदीची फुले उधळली गेली, तोफा डागल्या गेल्या आणि तालवाद्य-सूरवाद्यांनी आसमंत भरून गेला.

शिवराज्याभिषेकाला उपस्थिती.

- सोहळ्यासाठी रायगडावर जवळपास 50,000 लोक जमले होते. 

- इंग्रज अधिकारी हेन्री ऑक्सिडेन हा या सोहळ्याला उपस्थित होता आणि त्याने आपल्या डायरीत या भव्य समारंभाचे सविस्तर वर्णन नोंदवले. 

- महाराणी सोयराबाई, युवराज संभाजी आणि इतर कुटुंबीयही उपस्थित होते. 

- सोहळ्यासाठी डौलदार हत्तींचा वापर करण्यात आला, 

- रायगडाच्या अवघड वाटांवर सहज आणण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी लहान वयाचे हत्ती खास आणले होते.

नवीन शुभारंभ.

- शिवशक.

- राज्याभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी "शिवराज्याभिषेक शक" किंवा "राजशक" नावाची नवीन कालगणना सुरू केली, जी आजही अस्तित्वात आहे. या शकाने त्यांच्या दूरदृष्टीचे आणि स्वतंत्रतेचे प्रतीक अधोरेखित केले.

- नाणी.

- शिवाजी महाराजांनी "शिवराई" आणि "होन" ही सोन्याची नाणी पाडली, 

- ज्यावर "श्री राजा शिवछत्रपती" अशी अक्षरे कोरलेली होती.

- अष्टप्रधान मंडळ.

       स्वराज्याच्या केंद्रीय प्रशासनाचे महत्त्वाचे अंग म्हणून अष्टप्रधान मंडळाची स्थापना या सोहळ्याच्या वेळी अधिकृतपणे झाली.

दुसरा राज्याभिषेक.

 - पहिल्या राज्याभिषेकात काही त्रुटी राहिल्याचे समजल्याने, शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त आणि तांत्रिक पद्धतीने 24 सप्टेंबर 1674 अश्विन शुद्ध पंचमी रोजी करून घेतला. 

-"शिवराज्याभिषेक कल्पतरू" नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथात या दुसऱ्या सोहळ्याचे वर्णन आढळते, ज्याचा लेखक अनिरुद्ध सरस्वती हा कवी आहे. 

- या सोहळ्याने वैदिक परंपरांबाबतचे समज-गैरसमज दूर करण्याचा प्रयत्न झाला.

शिवराज्याभिषेकाचे महत्त्व.

शिवराज्याभिषेकाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे.

1). स्वराज्याला कायदेशीर मान्यता.

- राज्याभिषेकामुळे मराठा स्वराज्याला विधिवत आणि सार्वभौम स्वरूप प्राप्त झाले. 

- यामुळे शिवाजी महाराजांना मुघल किंवा आदिलशाहीचे मांडलिक नसून स्वतंत्र हिंदू राजा म्हणून मान्यता मिळाली.

2). हिंदू स्वाभिमानाचा उदय.

- दिल्ली, चितोड, विजयनगरसारखी हिंदू सिंहासने संपुष्टात आल्यानंतर तब्बल 109 वर्षांनी भारतात पुन्हा एका हिंदू राजाचा राज्याभिषेक झाला. 

- यामुळे हिंदू प्रजेत स्वाभिमानाची ज्योत पेटली.

3). राजकीय आणि सांस्कृतिक उत्क्रांती.

- शिवराज्याभिषेकाने मराठा साम्राज्याचा पाया घातला. 

- शिवशक आणि नवीन नाण्यांनी स्वतंत्रतेचे प्रतीक निर्माण केले, तर 

- अष्टप्रधान मंडळाने प्रशासकीय व्यवस्थेला बळकटी दिली.

4). राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय प्रभाव.

- हा सोहळा केवळ महाराष्ट्रापुरता मर्यादित नव्हता, तर संपूर्ण भारतासाठी प्रेरणादायी ठरला.

- हेन्री ऑक्सिडेनच्या नोंदींमुळे या घटनेला आंतरराष्ट्रीय महत्त्वही प्राप्त झाले.

राज्याभिषेकाचे परिणाम.

1)- मराठा साम्राज्याचा विस्तार. 

- राज्याभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी खान्देश, विजापूर, फोंडा, कारवार, कोल्हापूर आदी ठिकाणे जिंकली आणि 

- मराठा नौदलाने जंजिराच्या सिद्दींशी झुंज दिली.

2)- सांस्कृतिक जागरण.

- शिवराज्याभिषेकाने मराठी संस्कृती, स्वाभिमान आणि स्वातंत्र्याची चेतना जागवली. 

- कवी भूषण यांनी शिवाजी महाराजांना "हिंदूपति पातशाह" संबोधले.

3)- आधुनिक काळात स्मरण.

- दरवर्षी 6 जून रोजी किंवा तिथीनुसार ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशीला रायगडावर आणि महाराष्ट्रभर शिवराज्याभिषेक दिन मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. 

- 2024 मध्ये 350 वा शिवराज्याभिषेक सोहळा साजरा झाला, ज्यामध्ये मुख्यमंत्री, उपमुख्यमंत्री आणि शिवभक्त मोठ्या संख्येने सहभागी झाले.

          शिवराज्याभिषेक हा केवळ एक राजकीय सोहळा नव्हता, तर तो स्वातंत्र्य, स्वाभिमान आणि स्वराज्याच्या संकल्पनेचा विजयोत्सव होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मावळ्यांच्या बळावर, रयतेच्या विश्वासावर आणि आपल्या दूरदृष्टीने एका नव्या युगाचा प्रारंभ केला. हा सोहळा आजही महाराष्ट्राच्या आणि भारताच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी कोरला गेला आहे. शिवराज्याभिषेक दिनाच्या माध्यमातून शिवरायांचा पराक्रमी वारसा नव्या पिढीपर्यंत पोहोचत राहील.

"प्रौढ प्रताप पुरंदर, क्षत्रिय कुलावतंस, सिंहासनाधिश्वर, महाराजाधिराज, शिव छत्रपती श्री शिवाजी महाराजांना मानाचा त्रिवार मुजरा!"