राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन आणि प्रशिक्षण परिषद (NCERT) अंतर्गत कार्यरत परख (Performance Assessment, Review and Analysis of Knowledge for Holistic Development) कार्यक्षमता मूल्यांकन, पुनरवलोकन आणि समग्र विकासासाठी ज्ञानाचे विश्लेषण, ही राष्ट्रीय मूल्यांकन संस्था राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 (NEP 2020) च्या अंमलबजावणीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. या संस्थेने 4 डिसेंबर 2024 रोजी देशभरात परख राष्ट्रीय शैक्षणिक सर्वेक्षण 2024 आयोजित केले. विद्यार्थ्यांच्या आकलन क्षमतेत वाढ करण्यासाठी परख संस्थेला राष्ट्रीय मूल्यांकनासाठी मार्गदर्शक तत्वे ठरविण्याचे काम दिले गेले आहे. या सर्वेक्षणाचा मुख्य उद्देश शालेय शिक्षणाच्या गुणवत्तेचे मूल्यांकन करणे, विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक दक्षतेचा आढावा घेणे आणि शिक्षण व्यवस्थेतील सुधारणांसाठी ठोस डेटा गोळा करणे हा आहे.
या लेखात परख सर्वेक्षण 2024 च्या अहवालाचे निष्कर्ष, त्याचे स्वरूप, प्रभाव आणि भविष्यातील दिशा यावर सविस्तर चर्चा केली आहे.
परख सर्वेक्षण 2024: स्वरूप आणि व्याप्ती.
परख राष्ट्रीय शैक्षणिक सर्वेक्षण 2024 हे मागील राष्ट्रीय उपलब्धी सर्वेक्षण (NAS) चे पुढील पाऊल आहे. यापूर्वी NAS दर तीन वर्षांनी आयोजित केले जायचे, परंतु NEP 2020 नुसार परखने याला अधिक व्यापक आणि समग्र स्वरूप दिले आहे. राष्ट्रीय शैक्षणिक सर्वेक्षणात इयत्ता तिसरी, सहावी आणि नववीतील विद्यार्थ्यांच्या भाषा, गणित, विज्ञान, सामाजिक शास्त्र आणि परिसर अभ्यास या विषयांमधील संपादणूक क्षमता तपासण्यात आल्या
या सर्वेक्षणाचे काही महत्त्वाचे घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
1). सहभाग:
- शहरी भागातील 51 टक्के मुलांचा समावेश आणि ग्रामीण भागातील 49 टक्के मुलांचा समावेश या सर्वेक्षणात होता.
- देशभरातील 36 राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमधील 781 जिल्ह्यांतील 74,229 शाळांनी या सर्वेक्षणात भाग घेतला.
- इयत्ता तिसरी, सहावी आणि नववीच्या 21,15,022 विद्यार्थ्यांचे मूल्यांकन करण्यात आले.
- 2.70 लाख शिक्षक आणि 75,000 हून अधिक शाळांचा समावेश होता.
2). मूल्यांकनाचे विषय:
- विद्यार्थ्यांचे भाषा, गणित, विज्ञान, सामाजिक शास्त्र आणि परिसर अभ्यास या विषयांमधील कौशल्यांचे मूल्यांकन करण्यात आले.
- OMR शीटद्वारे मूल्यांकन प्रक्रिया पारदर्शक आणि प्रमाणित पद्धतीने पार पाडली गेली.
3). उद्देश:
- शालेय शिक्षणाच्या गुणवत्तेचे मूल्यांकन करणे.
- राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा 2023 (NCF 2023) च्या उद्दिष्टांनुसार विद्यार्थ्यांच्या दक्षतेचा आढावा घेणे.
- शिक्षण व्यवस्थेतील त्रुटी ओळखून सुधारणांसाठी डेटा-आधारित उपाययोजना सुचवणे.
4). सर्वेक्षण प्रक्रिया:
- सर्वेक्षणासाठी 143 फील्ड इन्व्हेस्टिगेटर्स आणि CBSE शाळांमधील शिक्षकांनी पर्यवेक्षक म्हणून काम केले.
- सर्वेक्षणापूर्वी विद्यार्थ्यांना प्रश्न बँक आणि रीडिंग कार्ड्सद्वारे तयारीसाठी विशेष प्रशिक्षण देण्यात आले.
परख सर्वेक्षण 2024 चे प्रमुख निष्कर्ष.
परख सर्वेक्षण 2024 च्या अहवालाने देशभरातील शालेय शिक्षण व्यवस्थेतील अनेक महत्त्वाचे मुद्दे अधोरेखित केले. खालीलप्रमाणे काही प्रमुख निष्कर्ष आहेत:
1). शैक्षणिक दक्षता:
1)- इयत्ता तिसरी:
- 64% विद्यार्थी भाषा-संबंधी प्रश्नांचे योग्य उत्तर देऊ शकले, तर गणितामध्ये 60% विद्यार्थ्यांनी समाधानकारक कामगिरी केली.
- परंतु भौमितिक आकृती ओळखणे आणि त्यांचे गुणधर्म समजणे यामध्ये विद्यार्थ्यांना अडचण आली.
2)- इयत्ता सहावी:
- 47% विद्यार्थ्यांना 10 पर्यंतचे पाढे पाठ नव्हते, जे गणितातील मूलभूत कमतरतेचे द्योतक आहे.
3)- इयत्ता नववी:
- गणित, विज्ञान आणि सामाजिक शास्त्र यांमध्ये शिकण्यात स्थिरता दिसून आली.
- गणितामध्ये विद्यार्थ्यांचा निकाल सर्वात कमी राहिला.
2). लिंग-आधारित कामगिरी:
- इयत्ता तिसरीच्या भाषा विषयात मुलींनी (65%) मुलांपेक्षा (63%) किंचित सरस कामगिरी केली.
- गणितामध्ये दोघांचे सरासरी गुण 60% राहिले.
3). शहरी-ग्रामीण फरक:
- ग्रामीण भागातील इयत्ता तिसरीच्या विद्यार्थ्यांनी गणित आणि भाषा यांमध्ये शहरी विद्यार्थ्यांपेक्षा चांगली कामगिरी केली.
- परंतु इयत्ता सहावी आणि नववीमध्ये शहरी विद्यार्थ्यांनी सर्व विषयांमध्ये ग्रामीण विद्यार्थ्यांपेक्षा सरस कामगिरी केली.
4). राज्य-आधारित कामगिरी:
- वरचढ राज्ये: पंजाब, केरल, हिमाचल प्रदेश, राजस्थान, चंडीगढ आणि दिल्ली यांनी राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा चांगली कामगिरी केली.
- कमकुवत राज्ये: मेघालय, मिझोरम, तमिळनाडू, पुद्दुचेरी आणि जम्मू-काश्मीर यांनी सरासरीपेक्षा कमी कामगिरी केली.
महाराष्ट्र राज्याची कामगिरी:
- महाराष्ट्राने देशात आठवा क्रमांक पटकाविला आहे.
- प्राथमिक स्तरावर चांगली कामगिरी केली, परंतु माध्यमिक स्तरावर सुधारणेची गरज आहे.
5). शाळांचे प्रकार:
- केंद्रीय शाळांनी जसे की केंद्रीय विद्यालय यांनी सर्व विषयांमध्ये सर्वोत्तम कामगिरी केली, विशेषतः भाषेमध्ये 69% गुणांसह अव्वल स्थान मिळवले.
- सरकारी आणि अनुदानित शाळांचा निकालही चांगला राहिला आहे.
- खासगी शाळांनी विज्ञान आणि सामाजिक शास्त्रात चांगली कामगिरी केली, परंतु गणितामध्ये त्यांचा निकाल कमी राहिला.
6). कौशल्य शिक्षण:
- 97% शाळांनी विविध शैक्षणिक दृष्टिकोनांचा वापर केल्याचे नमूद केले, परंतु कौशल्य शिक्षण हा कमकुवत क्षेत्र राहिले.
- केवळ 50% शाळा इयत्ता नववी आणि त्यापुढील विद्यार्थ्यांसाठी कौशल्य अभ्यासक्रम प्रदान करतात, आणि विद्यार्थ्यांचा सहभाग केवळ 21% आहे.
7). तुलनात्मक प्रगती:
- 2021 च्या NAS आणि 2024 च्या परख सर्वेक्षणाची महाराष्ट्र राज्याच्या बाबतीत तुलना केल्यास प्रगती दिसून येते.
परख सर्वेक्षणाचे विश्लेषण.
परख सर्वेक्षण 2024 च्या अहवालाने शिक्षण व्यवस्थेतील काही त्रुटी उघड केल्या आहेत, ज्या खालीलप्रमाणे आहेत:
1). मूलभूत कौशल्यांमधील कमतरता:
- गणितामधील मूलभूत संकल्पना, जसे की पाढे आणि भौमितिक आकृतींची ओळख, यामध्ये विद्यार्थ्यांना अडचणी येत आहेत.
- विज्ञान आणि सामाजिक शास्त्र यांमध्ये विद्यार्थ्यांची आकलनक्षमता कमी आहे, विशेषतः माध्यमिक स्तरावर.
2). केंद्रीकृत मूल्यांकन प्रणाली:
- काही शिक्षण तज्ञांनी नमूद केले की, परख सारख्या केंद्रीकृत मूल्यांकन प्रणालीमुळे रट्टा-आधारित शिक्षणाला प्रोत्साहन मिळते, तर समज-आधारित शिक्षणाला कमी महत्त्व मिळते.
- स्थानिक आणि सतत मूल्यांकन प्रणालीची आवश्यकता आहे, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार शिक्षण दिले जाईल.
3). सामाजिक-भावनिक समर्थन:
- अहवालात सामाजिक-भावनिक समर्थनाची कमतरता दिसून आली, जी विद्यार्थ्यांच्या समग्र विकासासाठी आवश्यक आहे.
परख सर्वेक्षणाचा प्रभाव.
1). शिक्षण धोरणावर प्रभाव:
- परख सर्वेक्षण NEP 2020 च्या अंमलबजावणीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. यामुळे शिक्षण धोरणांना अधिक डेटा-आधारित आणि प्रभावी बनवण्यास मदत होईल.
- सर्वेक्षणाचे निष्कर्ष राष्ट्रीय, राज्य, जिल्हा आणि स्थानिक स्तरावर कार्यशाळा आणि उपाययोजनांसाठी मार्गदर्शक ठरतील.
2). शिक्षण सुधारणा:
- गणित आणि विज्ञान यांमधील कमतरतांवर लक्ष केंद्रित करून नवीन शिक्षण पद्धती आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम विकसित केले जाऊ शकतात.
- कौशल्य शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी शाळांमध्ये नवीन अभ्यासक्रम लागू केले जाऊ शकतात.
3). राज्यांचे प्रदर्शन:
- पंजाब, केरल, हिमाचल प्रदेश आणि राजस्थान यांनी दाखवलेली प्रगती इतर राज्यांसाठी प्रेरणादायी आहे.
4). सामाजिक प्रभाव:
- सर्वेक्षणाने शहरी-ग्रामीण आणि लिंग-आधारित फरक उघड केले, ज्यामुळे समान शैक्षणिक संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी धोरणे आखली जाऊ शकतात.
भविष्यातील दिशा.
परख सर्वेक्षण 2024 च्या अहवालाच्या आधारे खालील उपाययोजना सुचवल्या गेल्या आहेत:
1). स्थानिक मूल्यांकन प्रणाली:
- केंद्रीकृत मूल्यांकनाऐवजी स्थानिक आणि सतत मूल्यांकन प्रणाली विकसित करणे, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार शिक्षण दिले जाईल.
2). शिक्षक प्रशिक्षण:
- शिक्षकांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करणे, ज्यामुळे ते समज-आधारित आणि कौशल्य-केंद्रित शिक्षण देऊ शकतील.
3). कौशल्य शिक्षण:
- माध्यमिक स्तरावर कौशल्य शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी नवीन अभ्यासक्रम आणि संसाधने उपलब्ध करणे.
4). डेटा-आधारित उपाययोजना:
- सर्वेक्षणाच्या डेटाचा उपयोग राष्ट्रीय, राज्य आणि जिल्हा स्तरावर कार्यशाळा आणि सुधारणा कार्यक्रमांसाठी करणे.
5). सामाजिक-भावनिक शिक्षण:
- विद्यार्थ्यांच्या समग्र विकासासाठी सामाजिक-भावनिक समर्थनावर आधारित शिक्षण पद्धती लागू करणे.
परख राष्ट्रीय शैक्षणिक सर्वेक्षण 2024 चा अहवाल हा भारतातील शालेय शिक्षण व्यवस्थेचा आरसा आहे. याने विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक दक्षतेतील त्रुटी, शहरी-ग्रामीण फरक, आणि लिंग-आधारित कामगिरी यांच्यावर प्रकाश टाकला आहे. केंद्रीय शाळांनी चांगली कामगिरी केली असली, तरी सरकारी आणि अनुदानित शाळांना अजूनही मोठ्या सुधारणांची आवश्यकता आहे. गणित आणि विज्ञान यांमधील कमतरता आणि कौशल्य शिक्षणाचा अभाव हे प्रमुख आव्हाने आहेत. परख सर्वेक्षणाने शिक्षण धोरणांना डेटा-आधारित दिशा दिली आहे, ज्यामुळे भविष्यात समग्र आणि समावेशक शिक्षण व्यवस्था निर्माण होऊ शकते. NEP 2020 च्या उद्दिष्टांनुसार, परख सर्वेक्षणाचे निष्कर्ष शिक्षण क्षेत्रातील सुधारणांसाठी एक महत्त्वाचा टप्पा ठरतील.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा