निपुण महाराष्ट्र: प्रभावी कृती कार्यक्रम.

निपुण महाराष्ट्र: प्रभावी कृती कार्यक्रम.

       निपुण महाराष्ट्र हा महाराष्ट्र राज्य सरकारद्वारे राबवला जाणारा एक महत्त्वाकांक्षी शैक्षणिक उपक्रम आहे, जो केंद्र सरकारच्या निपुण भारत (NIPUN Bharat) अभियानाचा भाग आहे. या अभियानाचा मुख्य उद्देश प्राथमिक शिक्षणाच्या टप्प्यात विद्यार्थ्यांमध्ये पायाभूत साक्षरता (Foundational Literacy) आणि संख्याज्ञान (Numeracy) कौशल्ये विकसित करणे हा आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांना त्यांच्या पुढील शैक्षणिक प्रवासासाठी मजबूत पाया मिळतो. निपुण महाराष्ट्र हा उपक्रम विशेषत: इयत्ता 1ली ते 5वी मधील विद्यार्थ्यांवर लक्ष केंद्रित करतो, ज्यामुळे त्यांना मराठी भाषा, गणित आणि इंग्रजी या विषयांमध्ये मूलभूत कौशल्ये प्राप्त होतात.

निपुण महाराष्ट्र अभियानाची पार्श्वभूमी.

        निपुण महाराष्ट्र अभियान हे केंद्र सरकारच्या निपुण भारत (National Initiative for Proficiency in Reading with Understanding and Numeracy) या उपक्रमाचा स्थानिक स्तरावरील अंमलबजावणीचा भाग आहे. निपुण भारत अभियान 2021 मध्ये भारत सरकारच्या शिक्षण मंत्रालयाने राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP) 2020 च्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार सुरू केले. याचा मुख्य उद्देश 2026-27 पर्यंत तिसऱ्या इयत्तेपर्यंत सर्व विद्यार्थ्यांना मूलभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान कौशल्ये प्राप्त करून देणे हा आहे.

       महाराष्ट्रात, या राष्ट्रीय धोरणाला अनुसरून, निपुण महाराष्ट्र हा कृती कार्यक्रम 2025 मध्ये अधिकृतपणे लागू करण्यात आला. हा उपक्रम राज्यातील शालेय शिक्षणाच्या गुणवत्तेत सुधारणा घडवून आणण्यासाठी आणि विद्यार्थ्यांना 21व्या शतकातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी सक्षम बनवण्यासाठी राबवला जात आहे.

निपुण महाराष्ट्र अभियानाची उद्दिष्टे.

1). पायाभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान विकास:

   - विद्यार्थ्यांना वाचन, लेखन आणि मूलभूत गणितीय संकल्पनांमध्ये प्रावीण्य मिळवून देणे.

   - इयत्ता 3री पर्यंत सर्व विद्यार्थ्यांना मराठी भाषेत वाचन आणि समज विकसित करणे.

   - मूलभूत गणितीय संकल्पना जसे की बेरीज, वजाबाकी, गुणाकार, भागाकार आणि संख्यांचे मूलभूत ज्ञान आत्मसात करणे.

2). शिक्षकांचे सक्षमीकरण:

   - शिक्षकांना प्रशिक्षण देऊन त्यांची अध्यापन कौशल्ये सुधारणे.

   - आधुनिक शैक्षणिक साधने, तंत्रज्ञान आणि कार्यपुस्तिकांचा वापर करून शिक्षण प्रक्रिया प्रभावी बनवणे.

3). सर्वसमावेशक शिक्षण:

   - सर्व सामाजिक आणि आर्थिक स्तरांतील विद्यार्थ्यांना समान संधी उपलब्ध करून देणे.

   - विशेषत: ग्रामीण आणि दुर्गम भागातील विद्यार्थ्यांना शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणणे.

4). निरंतर मूल्यमापन:

   - विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे नियमित मूल्यमापन करून त्यांच्या कमतरता ओळखणे आणि त्यावर उपाययोजना करणे.

   - सातत्यपूर्ण आणि सर्वंकष मूल्यमापन (Continuous and Comprehensive Evaluation - CCE) पद्धतीचा अवलंब करणे.

निपुण महाराष्ट्र अभियानाची प्रमुख वैशिष्ट्ये.

1). पाच-स्तरीय अंमलबजावणी यंत्रणा:

   - निपुण महाराष्ट्र अभियान राष्ट्रीय, राज्य, जिल्हा, तालुका आणि शाळा स्तरावर कार्यान्वित होते. यामुळे स्थानिक स्तरावर धोरणांचा प्रभावी अंमलबजावणी शक्य होते.

   - प्रत्येक स्तरावर जबाबदारी निश्चित करून शिक्षण प्रक्रियेची गुणवत्ता सुनिश्चित केली जाते.

2). अध्ययन निष्पत्ती (Learning Outcomes):

   - प्रत्येक इयत्तेसाठी विशिष्ट अध्ययन निष्पत्ती निश्चित करण्यात आल्या आहेत. उदाहरणार्थ, इयत्ता 2री मधील विद्यार्थ्याने मराठीत साधे वाक्य वाचता आणि लिहिता यायला हवे, तसेच 1 ते 100 पर्यंतच्या संख्यांचे गणितीय ऑपरेशन्स करता यायला हवेत.

3). शिक्षक प्रशिक्षण आणि संसाधने:

   - राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (SCERT), पुणे यांच्यामार्फत शिक्षकांना प्रशिक्षण दिले जाते.

   - जादुई पिटारा, कार्यपुस्तिका, व्हिडिओ आणि इतर शैक्षणिक साहित्य उपलब्ध करून दिले जाते.

4). विद्या समीक्षा केंद्र (VSK):

   - प्रत्येक पर्यवेक्षकीय अधिकाऱ्याने आठवड्यातून किमान 5 शाळांना भेट देऊन शिक्षकांना मार्गदर्शन करणे आणि अडचणी सोडवणे अपेक्षित आहे.

   - विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचा आढावा घेण्यासाठी डेटा-आधारित विश्लेषण केले जाते.

5). कृती आराखडा:

   - प्रत्येक शाळेने विद्यार्थ्यांच्या स्तरानुसार कृती आराखडा तयार करणे बंधनकारक आहे.

   - अपेक्षित अध्ययन स्तर प्राप्त न झालेल्या विद्यार्थ्यांसाठी विशेष कृती कार्यक्रम आखला जातो.

निपुण महाराष्ट्र अभियानाची अंमलबजावणी.

1). शाळा स्तरावर:

   - शिक्षकांनी प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या प्रगतीचे मूल्यमापन करून त्यानुसार अध्यापन पद्धती अवलंबणे.

   - मुख्याध्यापकांनी शाळेतील शिक्षकांना मार्गदर्शन करणे आणि नियमित बैठका घेणे.

   - शाळांनी विद्या समीक्षा केंद्राशी समन्वय साधून प्रगती अहवाल सादर करणे.

2). जिल्हा आणि तालुका स्तरावर:

   - जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था (DIET) आणि तालुका स्तरावरील गट शिक्षण अधिकारी यांनी शाळांना सातत्यपूर्ण मार्गदर्शन करणे.

   - सर्व केंद्रप्रमुखांनी 12 मार्च 2025 रोजी शिक्षण परिषद आयोजित करून निपुण महाराष्ट्र कृती कार्यक्रमाची माहिती शिक्षकांपर्यंत पोहोचवणे.

3). राज्य स्तरावर:

   - SCERT, पुणे यांच्यामार्फत दर्जेदार शैक्षणिक साहित्य आणि प्रशिक्षण सत्रांचे आयोजन.

   - राज्य शासनाने निपुण महाराष्ट्रसाठी विशेष निधी उपलब्ध करून दिला आहे.

शासन निर्णय आणि मार्गदर्शक तत्त्वे.

        महाराष्ट्र शासनाने 5 मार्च 2025 रोजी निपुण महाराष्ट्र कृती कार्यक्रमाबाबत शासन निर्णय (GR) जारी केला. यामध्ये खालील प्रमुख बाबींचा समावेश आहे:

- प्रत्येक शाळेने विद्यार्थ्यांचा स्तरनिहाय प्रगती आढावा घ्यावा.

- शिक्षकांनी अपेक्षित अध्ययन स्तर निश्चित करून विद्यार्थ्यांना त्यापर्यंत पोहोचवण्यासाठी कृती आराखडा तयार करावा.

- शाळांनी प्रत्येक 15 दिवसांनी गट शिक्षण अधिकाऱ्यांना प्रगती अहवाल सादर करावा.

निपुण महाराष्ट्र अभियानाचे फायदे.

1). विद्यार्थ्यांसाठी:

   - मूलभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान कौशल्यांमुळे विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.

   - पुढील शैक्षणिक टप्प्यांसाठी मजबूत पाया तयार होतो.

   - ग्रामीण आणि शहरी भागातील शैक्षणिक असमानता कमी होते.

2). शिक्षकांसाठी:

   - प्रशिक्षण आणि संसाधनांमुळे शिक्षकांची व्यावसायिक क्षमता वाढते.

   - डेटा-आधारित मूल्यमापनामुळे शिक्षण प्रक्रिया अधिक प्रभावी बनते.

3). समाजासाठी:

   - शिक्षित आणि सक्षम पिढी तयार होऊन सामाजिक आणि आर्थिक विकासाला चालना मिळते.

   - शिक्षणाच्या गुणवत्तेत सुधारणा झाल्याने बेरोजगारी आणि सामाजिक असमानता कमी होण्यास मदत होते.

      निपुण महाराष्ट्र अभियान 2026-27 पर्यंत सर्व प्राथमिक शाळांमधील विद्यार्थ्यांना पायाभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान कौशल्ये प्राप्त करून देण्याचे उद्दिष्ट ठेवते. यासाठी शासन, शिक्षक, पालक आणि समुदाय यांचा एकत्रित सहभाग आवश्यक आहे. दीर्घकालीन दृष्टिकोनातून, हे अभियान महाराष्ट्रातील शिक्षण व्यवस्थेला अधिक समावेशक, प्रभावी आणि आधुनिक बनवण्यास मदत करेल.