निपुण भारत मिशन हा शिक्षण क्षेत्रात मूलभूत सुधारणा घडवून आणण्यासाठीचा उपक्रम आहे. हे मिशन मुलांना तिसरी वर्गापर्यंत साक्षरता आणि संख्याशास्त्रातील कौशल्ये मिळवण्यास मदत करते, जे भविष्यातील शिक्षणासाठी आधार ठरते. मिशनचा उद्देश 2026-27 पर्यंत सर्व मुलांना मूलभूत कौशल्ये मिळवण्यास मदत करणे आहे. अंमलबजावणी राष्ट्रीय, राज्य, जिल्हा, तालुका, आणि शाळा स्तरावर केली जाते, ज्यामध्ये शिक्षक प्रशिक्षण आणि संसाधन विकास महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
निपुण भारत मिशन हा भारत सरकारचा एक महत्त्वपूर्ण उपक्रम आहे, जो शिक्षण क्षेत्रात मूलभूत साक्षरता (Foundational Literacy) आणि संख्याशास्त्रातील कौशल्ये (Foundational Numeracy) सुनिश्चित करण्यासाठी आखला गेला आहे. हे मिशन 2020 मध्ये जाहीर केलेल्या राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (National Education Policy - NEP 2020) चा भाग आहे, आणि त्याचा उद्देश 2026-27 पर्यंत देशातील प्रत्येक मुलाला तिसरी इयत्ता (Grade 3) पूर्ण करताना या कौशल्यांची प्राप्ती करून देणे हा आहे.
या लेखात मिशनचा परिचय, उद्देश, घटक, अंमलबजावणी, प्रगती, आव्हाने, आणि भविष्यातील दिशा यांचा सविस्तर आढावा घेण्यात आला आहे.
उद्देश आणि ध्येय.
निपुण भारत मिशनचे मुख्य उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत:
- 3 ते 9 वर्षांच्या वयोगटातील प्रत्येक मुलाला तिसरी वर्गापर्यंत मूलभूत साक्षरता आणि संख्याशास्त्रातील कौशल्ये मिळवण्यास मदत करणे.
- शिक्षण पद्धतीला समग्र, एकीकृत, समावेशक, आनंददायी, आणि संलग्न बनवणे.
- शिक्षकांची क्षमता वाढवणे, ज्यामुळे ते विद्यार्थ्यांना प्रभावीपणे शिकवू शकतील.
- विद्यार्थी आणि शिक्षकांसाठी उच्च गुणवत्तेतील शैक्षणिक संसाधने (Teaching-Learning Materials) विकसित करणे.
- प्रत्येक विद्यार्थ्याची प्रगती नियमितपणे मॉनिटर करणे आणि त्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीचा आढावा घेणे.
- निपुण भारत मिशन हे भारत सरकारचा एक महत्त्वाचा उपक्रम आहे, जो 2026-27 पर्यंत प्रत्येक मुलाला तिसरी ग्रेडपर्यंत मूलभूत साक्षरता आणि संख्याशास्त्रातील कौशल्ये मिळवण्यासाठी कार्यरत आहे.
- हे मिशन राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP 2020) चा भाग आहे आणि 3 ते 9 वर्षांच्या वयोगटातील मुलांवर लक्ष केंद्रित करते.
- मुख्य घटकांमध्ये शिक्षक प्रशिक्षण, शैक्षणिक संसाधन विकास, आणि विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीची नियमित मॉनिटरिंग सामील आहे.
- अंमलबजावणी पाच स्तरीय यंत्रणेतून (राष्ट्रीय, राज्य, जिल्हा, तालुका, शाळा) केली जाते, परंतु 2025 मधील प्रगती अहवाल अद्याप सार्वजनिकपणे उपलब्ध नाहीत.
निपुण भारत मिशन अंतर्गत अनेक कार्यक्रम आणि उपक्रम राबवले जात आहेत, ज्यांची माहिती खालीलप्रमाणे आहे:
- शिक्षक प्रशिक्षण (NISHTHA-FLN): शिक्षकांना मूलभूत साक्षरता आणि संख्याशास्त्रातील कौशल्ये शिकवण्यासाठी विशेष प्रशिक्षण दिले जाते. 2021 मध्ये सुमारे 25 लाख शिक्षकांना प्रशिक्षित करण्यात आले.
- विद्या प्रवेश (Vidya Pravesh): पहिली ग्रेडमधील विद्यार्थ्यांसाठी खेळ आधारित शिक्षण (Play-based Learning) आणि बालवतीक (Balvatika) संकल्पना अंतर्भूत असलेला विशेष प्रवेश कार्यक्रम.
- मूल्यमापन आणि मॉनिटरिंग: फाउंडेशनल लर्निंग स्टडी (Foundational Learning Study - 2022), नॅशनल असेसमेंट सर्वे (NAS), आणि इतर मूल्यमापन पद्धतींचा वापर करून विद्यार्थ्यांची प्रगती तपासली जाते. NAS चे सर्वेक्षण 2021, 2024, 2027 साठी नियोजित आहेत.
- संसाधन विकास: डिजिटल संसाधने, पुस्तके, आणि खेळणीसारखी वस्तू विकसित करून विद्यार्थी आणि शिक्षकांना मदत केली जाते. DIKSHA FLN पोर्टल हे यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
- समुदायाशी संलग्नता: पालक आणि समुदाय यांचा शिक्षण प्रक्रियेत सहभाग वाढवण्यासाठी 100 दिवस वाचन मोहीम (100 Days Reading Campaign), पालक सहभाग मार्गदर्शक तत्त्वे (Guidelines for Parent Participation), आणि राष्ट्रीय परिषद (National Conference on Foundational Learning) यासारखे कार्यक्रम राबवले जातात.
अंमलबजावणी यंत्रणा.
ही यंत्रणा समन्वय, मॉनिटरिंग, आणि एकसमान अंमलबजावणी सुनिश्चित करते. मिशन समग्र शिक्षण (Samagra Shiksha) योजनेअंतर्गत राबवला जातो, जो प्री-स्कूल ते बारावीपर्यंत शिक्षणाचा समावेश करतो.
निपुण भारत मिशनची अंमलबजावणी पाच स्तरीय यंत्रणेतून केली जाते, ज्याची माहिती खालील तक्त्यात दिली आहे:
1)राष्ट्रीय स्तर - शिक्षण मंत्रालय द्वारा संचालित, राष्ट्रीय संचालन समिती (National Steering Committee) स्थापन.
2)राज्य स्तर - प्रत्येक राज्यात राज्य स्तरीय समिती (State Steering Committee) आणि मिशन संचालक (Mission Director).
3)जिल्हा स्तर - जिल्हा कार्यदल (District Task Force) द्वारा अंमलबजावणी.
4)तालुका स्तर - तालुका स्तरीय समिती (Block Level Committee) यंत्रणा.
5)शाळा स्तर - प्रत्येक शाळेत शिक्षक आणि प्रशासक यांची भूमिका, शैक्षणिक कार्यक्रम राबवणे.
प्रगती आणि यश.
निपुण भारत मिशन अंतर्गत अनेक पहली झाली आहेत, परंतु 2025 मधील विशिष्ट प्रगती अहवाल अद्याप सार्वजनिकपणे उपलब्ध नाहीत. 2022 च्या फाउंडेशनल लर्निंग स्टडी अहवालानुसार, मूलभूत कौशल्यांमध्ये राज्यांमध्ये फरक दिसून आला, विशेषत: गणितात. विविध राज्यांमध्ये प्रगती दिसून येते, उदाहरणार्थ:
-निपुण हरियाणा मिशन अंतर्गत शिक्षक प्रशिक्षण, विद्यार्थी मूल्यमापन, आणि संसाधन विकास कार्यक्रम राबवले जात आहेत.
-दिल्लीत राज्य स्तरीय समिती, अकादमिक कार्यदल, आणि प्रकल्प व्यवस्थापन इकाई (Project Management Units) स्थापन केली आहे, ज्यामुळे फाउंडेशनल लर्निंग (FLN) साठी मजबूत आधार तयार होत आहे.
-NISHTHA-FLN अंतर्गत 33 राज्यां/केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये प्रशिक्षण दिले गेले, आणि विद्या प्रवेश 33 राज्यां/केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये अंमलबजावित केला गेला.
भविष्यातील दिशा.
निपुण भारत मिशन यशस्वी करण्यासाठी भविष्यातील दिशा खालीलप्रमाणे असू शकतात:
- शिक्षक क्षमता वाढवणे: शिक्षकांच्या प्रशिक्षणाला अधिक प्राधान्य देणे, विशेषत: ग्रामीण आणि दुर्गम भागांमध्ये.
- समुदायाशी संलग्नता वाढवणे: पालक आणि समुदायांचा शिक्षण प्रक्रियेत अधिक सहभाग वाढवण्यासाठी कार्यक्रम राबवणे, जसे की 100 दिवस वाचन मोहीम.
- नियमित मूल्यमापन: फाउंडेशनल लर्निंग स्टडी, NAS, आणि इतर मूल्यमापन पद्धतींचा अधिक प्रभावीपणे वापर करणे.
- डिजिटल तंत्रज्ञानाचा उपयोग: डिजिटल संसाधनांचा वापर करून शिक्षणाला अधिक दुर्लभ आणि प्रभावी बनवणे, विशेषत: DIKSHA FLN पोर्टलचा विस्तार.
निपुण भारत मिशन हा राष्ट्रीय उपक्रम आहे, जो शिक्षण मंत्रालय (Ministry of Education) द्वारा संचालित केला जातो. हे मिशन 5 जुलै 2021 रोजी सुरू करण्यात आले, आणि त्याचा हेतू 3 ते 9 वर्षांच्या वयोगटातील मुलांना मूलभूत साक्षरता आणि संख्याशास्त्रातील कौशल्ये मिळवण्यास मदत करणे हा आहे. NEP 2020 मध्ये स्पष्ट केले आहे की, "शिक्षण प्रणालीची सर्वोच्च प्राथमिकता 2025 पर्यंत प्राथमिक शाळांमध्ये मूलभूत साक्षरता आणि संख्याशास्त्र प्राप्त करणे आहे." परंतु हा कालावधी 2026-27 पर्यंत वाढवण्यात आला, जे विविध स्रोतांमधून स्पष्ट होते.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा