भारतीय ध्वजसंहिता: योग्य वापर व सन्मानाची हमी.

भारतीय ध्वजसंहिता: योग्य वापर व सन्मानाची हमी.

      भारतीय राष्ट्रीय ध्वज, ज्याला तिरंगा म्हणून ओळखले जाते, हे भारताच्या आकांक्षा, अभिमान आणि एकतेचे प्रतीक आहे. ध्वजसंहिता (Flag Code of India) ही ध्वजाच्या वापर, प्रदर्शन आणि होस्टिंगसंबंधीचे नियम आणि मार्गदर्शक तत्त्वे निश्चित करणारी एक कायद्यांची संहिता आहे. ही संहिता 2002 मध्ये लागू करण्यात आली आणि ती भारतातील खाजगी, सार्वजनिक आणि सरकारी संस्थांसाठी ध्वजाच्या योग्य वापराची हमी देते. 

       या लेखात ध्वजसंहितेची पार्श्वभूमी, रचना, नियम, संशोधने आणि संबंधित कायद्यांबाबत सविस्तर माहिती देण्याचा प्रयत्न केला आहे.

ध्वजसंहितेची पार्श्वभूमी आणि इतिहास.

       भारतीय ध्वजसंहिता 2002 ही 26 जानेवारी 2002 पासून लागू झाली. यापूर्वी ध्वजाच्या प्रदर्शनावर The Emblems and Names (Prevention of Improper Use) Act, 1950 आणि Prevention of Insults to National Honour Act, 1971 या कायद्यांद्वारे नियंत्रण होते. 2002 च्या संहितेने या सर्व कायद्यांना, परंपरा आणि मार्गदर्शकांना एकत्रित करून एक व्यापक दस्तऐवज तयार केला. यामुळे सामान्य नागरिकांना ध्वज फडकवण्याची परवानगी मिळाली, परंतु ध्वजाच्या सन्मानाची काळजी घेणे बंधनकारक आहे.

       संहितेचा उद्देश ध्वजाच्या अयोग्य वापराला प्रतिबंध करणे आणि त्याच्या प्रदर्शनासाठी स्पष्ट नियम प्रदान करणे हा आहे. काही कायदे तज्ञांच्या मते, ही संहिता ध्वजाच्या सन्मानासह त्याचे मुक्त प्रदर्शनाची परवानगी देते.

ध्वजाचे वर्णन आणि रचना.

       राष्ट्रीय ध्वजाची रचना खालीलप्रमाणे आहे:

1)- तीन समान आडव्या पट्ट्या: 

वर केशरी (भारतीय केसरी), मध्यभागी पांढरा आणि खाली गडद हिरवा.

2)- मध्यभागातील पांढऱ्या पट्टीत नेव्ही ब्लू रंगाचे अशोक चक्र (24 समान अंतराचे स्पोक्स).

       ध्वजाची लांबी आणि रुंदीचे प्रमाण 3:2 असते. हे पिंगली वेंकय्या यांनी डिझाइन केलेले स्वराज ध्वजावर आधारित आहे आणि 22 जुलै 1947 रोजी घटना समितीने स्वीकारले.

ध्वजाचे आकार आणि अशोक चक्राचे व्यास खालीलप्रमाणे आहेत (मिलिमीटरमध्ये):

1)- आकार 1: 6300 × 4200, चक्र: 1295

2)- आकार 2: 3600 × 2400, चक्र: 740

3)- आकार 3: 2700 × 1800, चक्र: 555

4)- आकार 4: 1800 × 1200, चक्र: 370

5)- आकार 5: 1350 × 900, चक्र: 280

6)- आकार 6: 900 × 600, चक्र: 185

7)- आकार 7: 450 × 300, चक्र: 90

8)- आकार 8: 225 × 150, चक्र: 40

9)- आकार 9: 150 × 100, चक्र: 25

उत्पादन आणि साहित्य.

 1) परंपरेने ध्वज खादी (हाताने विणलेले कापड) पासून बनवले जाते, ज्यात सूती, रेशमी किंवा ऊनी खादीचा वापर होतो. 

2) उत्पादनासाठी 150 धागे प्रति चौरस सेंटीमीटर, 4 धागे प्रति टाके आणि 205 ग्रॅम प्रति चौरस फूट वजन असावे. 

3) कागदी ध्वज राष्ट्रीय, सांस्कृतिक किंवा क्रीडा कार्यक्रमांसाठी वापरले जाऊ शकतात, परंतु ते जमिनीवर फेकले जाऊ नयेत; त्यांचा आदरपूर्वक नाश करावा.

4) 2021 च्या संशोधनाने पॉलिस्टर आणि इतर मशीन-मेड फॅब्रिक्सना परवानगी दिली. यामुळे ध्वजाचे उत्पादन अधिक सुलभ झाले.

होस्टिंग आणि प्रदर्शनाचे नियम.

      संहिता तीन भागांत विभागली आहे:

1)- भाग 1: ध्वजाचे सामान्य वर्णन.

2)- भाग 2: सामान्य नागरिक, खाजगी संस्था आणि शैक्षणिक संस्थांसाठी प्रदर्शन नियम.

3)- भाग 3: केंद्र आणि राज्य सरकारांसाठी नियम.

मुख्य नियम:

1)- आडवे प्रदर्शनात केशरी पट्टी वर असावी.

2)- भिंतीवर प्रदर्शित करताना, व्यासपीठाच्या मागे असल्यास, दुसऱ्या ध्वजासह होस्ट्स एकमेकांकडे तोंड करावेत.

3)- लहान खांबावर उंचावले असल्यास, योग्य कोनात ठेवावा.

4)- टेबल, लेक्चर्न, व्यासपीठ किंवा इमारती कव्हर करण्यासाठी वापरू नये.

5)- सभागृहात उजवीकडे (दर्शकांच्या डावीकडे) ठेवावा.

6)- मिरवणुकीत उजवीकडे किंवा मध्यभागी असावा.

7)- अनावरण कार्यक्रमात पुतळे किंवा स्मारके कव्हर करण्यासाठी वापरू नये.

        सार्वजनिक इमारतींवर सूर्योदय ते सूर्यास्त फडकवावा, जलद उंचावावा आणि हळूवार उतरवावा. 2022 च्या संशोधनाने (20 जुलै 2022) सामान्य नागरिकांच्या घरी किंवा उघड्या जागेत दिवस-रात्र फडकवण्याची परवानगी दिली.

योग्य वापर आणि दुरुपयोग प्रतिबंध.

1)- ध्वजाचा सन्मान राखावा; तो उलटा (केशरी खाली) फडकवू नये.

2)- कोणत्याही व्यक्ती किंवा वस्तूला सॅल्युट करण्यासाठी बुडवू नये.

3)- इतर कोणताही ध्वज त्याच्यापेक्षा वर किंवा शेजारी ठेवू नये.

4)- फूल किंवा माळा ध्वजमस्तावर ठेवू नये.

5)- सजावटीसाठी वापरु नये.

6)- जमिनीवर, पाण्यात किंवा फरशीवर स्पर्श होऊ देऊ नये.

7)- नुकसान होईल अशा पद्धतीने बांधू नये.

8)- एकाच मंचावर दुसऱ्या ध्वजासह फडकवू नये.

9)- स्पीकरच्या डेस्कवर कव्हर किंवा व्यासपीठावर ड्रेप म्हणून वापरू नये.

10)- कपडे, गादी किंवा उशी म्हणून वापरू नये; वाहन कव्हर किंवा प्राप्ती म्हणून वापरू नये.

11)- जाहिराती किंवा लोगोत वापर करू नये.

12)- अंत्यसंस्कारात मृतदेह कव्हर करण्यासाठी विशिष्ट प्रकरणात परवानगी, परंतु दहनापूर्वी काढावा.

दुरुपयोग प्रतिबंध:

1)- ध्वजाचा अपमान करणे हे Prevention of Insults to National Honour Act, 1971 अंतर्गत दंडनीय आहे. यात ध्वज जाळणे, नष्ट करणे, पायदळी तुडवणे किंवा शाब्दिक अपमान यांचा समावेश आहे. 

2)दंड: तीन वर्षांपर्यंत तुरुंगवास किंवा दंड किंवा दोन्ही.

3)- संहितेच्या उल्लंघनाला कायद्याने शिक्षा होते.

कायद्यातील संशोधने.

1)- 2021 (30 डिसेंबर): पॉलिस्टर किंवा मशीन-मेड ध्वजांना परवानगी.

2)- 2022 (19/20 जुलै): भाग II, कलम 2.2 (xi) बदल: उघड्या जागेत किंवा घरी दिवस-रात्र फडकवता येईल.

     या संशोधनांनी 'हर घर तिरंगा' मोहिमेसारख्या उपक्रमांना प्रोत्साहन दिले.

संबंधित कायदे.

1)- Prevention of Insults to National Honour Act, 1971: राष्ट्रीय प्रतीकांचा (ध्वज, राष्ट्रगीत, राष्ट्रगान) अपमान प्रतिबंधित करते. 2)कलम 2: ध्वजाचा अपमान करणाऱ्याला शिक्षा.

3)- The Emblems and Names (Prevention of Improper Use) Act, 1950: राष्ट्रीय चिन्हांचा व्यावसायिक दुरुपयोग प्रतिबंधित करते.

     ध्वजसंहिता भारतीय ध्वजाच्या सन्मान आणि योग्य वापराची हमी देते. प्रत्येक नागरिकाने हे नियम पाळून राष्ट्रीय अभिमान व्यक्त करावा. अधिक माहितीसाठी सरकारी वेबसाइट्स पहा, जसे की गृह मंत्रालयाची वेबसाइट.