मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन, ज्याला मराठवाडा मुक्ती दिन किंवा मराठवाडा मुक्ती संघर्ष दिन म्हणूनही ओळखले जाते, हा महाराष्ट्रातील मराठवाडा प्रदेशाच्या स्वातंत्र्य आणि भारतात विलीनीकरणाचा स्मरणोत्सव आहे. हा दिवस दरवर्षी १७ सप्टेंबर रोजी साजरा केला जातो. १९४८ साली हैदराबाद संस्थानाच्या निजामाच्या राजवटीतून मराठवाड्याची मुक्तता झाली आणि त्याचे भारतात विलीनीकरण झाले. हे विलीनीकरण भारतीय सैन्याच्या 'ऑपरेशन पोलो' या कारवाईद्वारे झाले, ज्यामुळे निजाम आणि त्याच्या रझाकारांच्या अत्याचारांना अंत आला. हा दिवस मराठवाड्यातील लोकांच्या संघर्ष, बलिदान आणि न्यायाच्या विजयाचे प्रतीक आहे.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी.
भारत १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी ब्रिटिश राजवटीतून स्वतंत्र झाला तेव्हा, संस्थानिक राज्यांना भारत किंवा पाकिस्तानमध्ये सामील होण्याचा किंवा स्वतंत्र राहण्याचा पर्याय देण्यात आला. हैदराबाद संस्थानाचे निजाम, उस्मान अली खान, यांनी आपले राज्य स्वतंत्र ठेवण्याचा निर्णय घेतला आणि ते संयुक्त राष्ट्रसंघाकडे स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून मान्यता मागितली. हैदराबाद संस्थानात मराठवाडा, तेलंगणा, कल्याण-कर्नाटक आणि कर्नाटकचा काही भाग समाविष्ट होता. निजामाची ही भूमिका देशाच्या 'बाल्कनायझेशन' (विभाजन) ची शक्यता निर्माण करत होती, ज्यामुळे भारत सरकारने चिंता व्यक्त केली.
निजामाच्या राजवटीत मराठवाड्यातील बहुसंख्य लोकसंख्येवर (८४% पेक्षा जास्त) दडपशाही होती. उर्दू ही अधिकृत भाषा होती आणि सरकारी नोकऱ्या, न्यायालये आणि शाळांमध्ये ठराविक समाजाला प्राधान्य दिले जात असे. यामुळे बहुसंख्य समाजाला शिक्षण आणि नोकऱ्यांमध्ये मर्यादा येत होत्या. निजामाच्या खासगी सैन्य दलातील रझाकार, जे कासिम रझवीच्या नेतृत्वाखाली मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीनचे सदस्य होते, हे १९३८ साली बहादूर यार जंग यांनी स्थापन केले होते. ते निजामाच्या राजवटीचे रक्षण करण्यासाठी होते, पण त्यांनी हिंदू, पुरोगामी मुस्लिम आणि कम्युनिस्टांवर अत्याचार केले.
प्रमुख घटना आणि संघर्ष.
मराठवाडा मुक्ती संग्राम हा निजामाच्या राजवटीविरुद्धचा लोकांचा उठाव होता. स्वामी रामानंद तीर्थ, गोविंदभाई श्रॉफ, विजयेंद्र काबरा, रामनभाई परिख, पी. एच. पटवर्धन आणि बहिर्जी शिंदे यांसारख्या नेत्यांनी या संघर्षाचे नेतृत्व केले. बहिर्जी शिंदे हे आजेगाव येथे निजामाविरुद्ध लढताना शहीद झाले. हा संघर्ष हिंसक आणि अहिंसक दोन्ही स्वरूपाचा होता.
रझाकारांच्या हिंसेमुळे परिस्थिती बिघडली. उपपंतप्रधान सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी सैन्य हस्तक्षेपाची आज्ञा दिली. १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी 'ऑपरेशन पोलो' सुरू झाले, ज्याला 'पोलिस कारवाई' म्हणून संबोधले गेले. भारतीय सैन्याने हैदराबादमध्ये प्रवेश केला आणि पाच दिवसांत रझाकारांचा पराभव केला. १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी दुपारी ५ वाजता निजामाने शरणागती पत्करली आणि हैदराबाद भारतात विलीन झाले. यामुळे मराठवाडा मुक्त झाला आणि नंतर तो महाराष्ट्राचा भाग बनला.
रझाकारांचे अत्याचार.
रझाकारांनी सामान्य जनतेवर खून, लूट, जाळपोळ, बलात्कार आणि विटंबना यांसारखे अत्याचार केले. ते वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी आणि बंडखोरी दडपण्यासाठी कुप्रसिद्ध होते. या अत्याचारांमुळे मराठवाड्यातील लोकांना मोठा त्रास सहन करावा लागला. विलीनीकरणानंतर काही समुदायांनाही कठीण काळ आला, ज्याचा उल्लेख पंडित सुंदरलाल समितीच्या अहवालात आहे.
मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिनाचे महत्त्व.
मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन हा निजामाच्या सामंती राजवटीचा अंत आणि लोकशाही, धर्मनिरपेक्ष भारतातील विलीनीकरणाचे प्रतीक आहे. तो स्वातंत्र्यसैनिकांच्या बलिदानाची आठवण करून देतो आणि न्याय, समानता आणि सन्मानाच्या मूल्यांचा पुरस्कार करतो. हा दिवस मराठवाड्यातील लोकांच्या धैर्य आणि आशेचे स्मरण आहे, ज्याने अन्यायावर विजय मिळवला. महाराष्ट्र आणि कर्नाटकात हा दिवस साजरा केला जातो, ज्यामुळे भारताच्या एकीकरणाच्या इतिहासात त्याचे महत्त्व अधोरेखित होते.
आधुनिक उत्सव.
आज मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन संभाजीनगर विभागातील सर्व जिल्ह्यांत साजरा केला जातो. उत्सवात भारतीय राष्ट्रध्वज फडकावणे, सांस्कृतिक आणि सामाजिक कार्यक्रम, परभणीतील राजगोपालाचारी उद्यानात सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित करणे समाविष्ट आहे. २०२५ मध्ये, १७ सप्टेंबर बुधवारी साजरा होणार असून, विद्यार्थ्यांकडून देशभक्तीपर गीतांचा सामूहिक गायन, सांस्कृतिक कार्यक्रम, रॅली, भाषणे आणि इतिहास दाखवणारे ऑडिओ-व्हिज्युअल प्रेझेंटेशन आयोजित केले जातील. सरकारी कार्यालये आणि संस्थांमध्ये ध्वजवंदन समारंभ होतात आणि नेते स्वातंत्र्यसैनिकांना श्रद्धांजली वाहतात. हे उत्सव इतिहास जिवंत ठेवण्यासाठी, तरुण पिढीला वारशाची ओळख करून देण्यासाठी आणि लोकशाही मूल्यांचा पुरस्कार करण्यासाठी आयोजित केले जातात.
मराठवाडा मुक्ती संग्राम दिन हा केवळ ऐतिहासिक घटना नाही, तर धैर्य, संघर्ष आणि एकतेचा प्रेरणादायी वारसा आहे. हा दिवस मराठवाड्यातील लोकांना त्यांच्या भूतकाळाची आठवण करून देतो आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी प्रेरणा देतो. ७५ वर्षांनंतरही, हा दिवस महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि राजकीय ओळखीचा अविभाज्य भाग आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा