सत्यशोधक समाज स्थापना दिवस: सामाजिक समतेची ज्योत.

सत्यशोधक समाज स्थापना दिवस: सामाजिक समतेची ज्योत.

२४ सप्टेंबर १८७३ – एक ऐतिहासिक दिवस.

      भारतीय समाजाच्या इतिहासात २४ सप्टेंबर हा दिवस एका क्रांतिकारी घटनेच्या स्मृतीने अमर झाला आहे. या दिवशी, महाराष्ट्रातील पुण्यात महात्मा ज्योतिराव फुले यांनी 'सत्यशोधक समाज'ची स्थापना केली. ही संस्था केवळ एक संघटना नव्हती, तर प्रस्तापितांच्या जुलमी प्रथा आणि जातिव्यवस्थेच्या अमानुष शोषणाविरुद्ध लढणारी सामाजिक क्रांतीची पहिली संघटित आवाज होती. आज, २४ सप्टेंबर २०२५ रोजी, सत्यशोधक समाजाच्या स्थापना दिवसानिमित्ताने मी या संस्थेच्या इतिहास, उद्दिष्टे, कार्य आणि वारशावर प्रकाश टाकणार आहोत. ही संस्था शूद्र-अतिशूद्रांना (आजच्या दलित आणि मागासवर्गीयांना) जागृत करण्यासाठी उभी राहिली आणि ती भारतीय सामाजिक सुधारणांच्या इतिहासातील एक मैलाचा दगड ठरली.

स्थापना आणि संस्थापक: ज्योतिराव फुलेंचा क्रांतिकारी प्रवास.

     सत्यशोधक समाजाची स्थापना २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी पुण्यात झाली. या संस्थेचे संस्थापक महात्मा ज्योतिराव गोविंदराव फुले (११ एप्रिल १८२७ – २८ नोव्हेंबर १८९०) हे होते. ज्योतिबा फुले हे माळी समाजातील होते आणि त्यांच्या बालपणापासूनच त्यांना जातीय भेदभावाची तीव्रता जाणवली. स्कॉटिश मिशनरी हायस्कूल, पुणे येथे शिक्षण घेतल्यानंतर त्यांनी सामाजिक असमानतेविरुद्ध लढा देण्याचा संकल्प केला. १८४८ मध्ये त्यांनी आपल्या पत्नी सावित्रीबाई फुले यांना शिक्षण दिले आणि त्याच वर्षी पहिली मुलींची शाळा सुरू केली. 

      फुलेंनी १८७३ मध्ये गुलामगिरी ही पुस्तक प्रकाशित केली, ज्यात शोषित ग्रंथांचा आणि धर्मवादी शोषणाचे खंडन केला. ही पुस्तक सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेसाठी प्रेरणास्थान ठरली. संस्थेचे पहिले अध्यक्ष आणि कोषाध्यक्ष फुले स्वतः होते. सुरुवातीचे सदस्यांमध्ये सावित्रीबाई फुले, कृष्णराव भालेकर, नारायण मेघाजी लोखंडे, भाऊ कोंडाजी पाटील, जया कराडी लिंगू, ज्ञानबा कृष्णाजी सासणे आणि राजू बाबाजी वंजारी यांचा समावेश होता. ही संस्था मागासवर्गीय, अस्पृश्य आणि शेतकरी-कामगार वर्गांसाठी एक सामान्य व्यासपीठ म्हणून उदयास आली. 

      फुलेंनी वेद, उपनिषद आणि आर्य संस्कृतीच्या वर्चस्वाला आव्हान दिले. त्यांच्या मते, कुणीही देवाचे दूत नव्हते, तर ते शूद्र-अतिशूद्रांच्या शोषणाचे साधन होते. संस्थेच्या स्थापनेनंतर फुले नगर परिषदेचे सदस्यही झाले आणि १८८१ मध्ये शेतकऱ्यांचा आसूड ही कविता प्रकाशित केली, जी शेतकऱ्यांच्या दुर्दशेवर प्रकाश टाकते.

उद्दिष्टे आणि तत्त्वे: समानता आणि सत्याचा शोध.

     सत्यशोधक समाजाचे मुख्य उद्दिष्ट शूद्र आणि अतिशूद्रांच्या शोषणाला आळा घालणे आणि सर्वांना समानतेचा अधिकार देणे होते. संस्थेच्या तत्त्वांनुसार, सर्व मानव हे एका सर्वशक्तिमान देवाचे मुलगे आहेत आणि देवाशी जोडले जाण्यासाठी कोणताही मध्यस्थ आवश्यक नाही. प्रार्थना थेट देवापर्यंत पोहोचते, असे ते मानत. 

१)- सामाजिक समानता: जातिव्यवस्था, अस्पृश्यता आणि ब्राह्मणवादाच्या विरोधात लढणे.

२)- शिक्षणाचा प्रसार: मागासवर्गीयांसाठी शाळा आणि रात्रभर शाळा सुरू करणे, विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती देणे.

३)- धार्मिक सुधारणा: ब्राह्मण ग्रंथांचा नकार आणि कबीरपंथी आणि लोकधर्मी प्रथांचा अवलंब. लग्न आणि मृत्यूविधींमध्ये ब्राह्मण पुरोहित न ठेवता सत्यशोधक पद्धतीचा अवलंब.

४)- आर्थिक स्वावलंबन: घरी तयार वस्तूंचा प्रचार आणि कुटीर उद्योगांना प्रोत्साहन.

५)- स्त्री-मुक्ती: विधवा पुनर्विवाहाला प्रोत्साहन आणि महिलांसाठी सामाजिक कार्य.

     संस्थेची शपथ ही सत्य, निष्ठा आणि समुदाय शिक्षणावर आधारित होती. लग्नविधींमध्ये दांपत्य फुलेंचे मराठी पदे गात आणि महिलांच्या हक्कांसाठी प्रतिज्ञा करत.

प्रमुख कार्ये आणि उपक्रम: क्रांतीचे बीजे.

     सत्यशोधक समाजाने अनेक क्रांतिकारी उपक्रम राबवले, ज्यांनी महाराष्ट्रातील सामाजिक जागृतीला गती दिली.

१)- शिक्षण क्षेत्र: १८५२ मध्ये तीन शाळा सुरू केल्या (१८५८ पर्यंत चालल्या). सावित्रीबाई फुले यांनी महिलांसाठी सामाजिक कार्य सांभाळले. रात्रभर शाळा आणि शूद्र विद्यार्थ्यांसाठी शिष्यवृत्ती दिल्या. एका शूद्र विद्वानाला शेती सुधारणांवर ग्रंथ लिहिण्यासाठी निधी दिला.

२)- धार्मिक आणि सांस्कृतिक: धर्मवादि-मुक्त लग्नविधी, ज्यात दांपत्य समानतेची प्रतिज्ञा करत. दीनबंधू आणि शेतकऱ्यांचा कैवार या वृत्तपत्रांद्वारे आवाज उंचावला.

३)- कामगार आणि शेतकरी चळवळ: १८८० मध्ये नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी बॉम्बे मिल हँड्स असोसिएशन स्थापन केली, ज्यात साप्ताहिक सुट्टी आणि जेवणाच्या वेळा मिळवल्या. 

४)- सामाजिक सुधारणा: १८६८ मध्ये जात समानतेसाठी सार्वजनिक स्नानगृह बांधले. विधवा आणि तरुण विधवांसाठी आश्रम सुरू केला. अस्पृश्यतेविरोधी चळवळ आणि लोकनाट्य (तमाशा) आणि सत्यशोधक जलसे वापरून ग्रामीण भागात प्रचार केला.

      फुलेंच्या मृत्यूनंतर (१८९०) शाहू महाराज (कोल्हापूरचे मराठा राजे) यांनी चळवळ पुढे नेली. १८९७ नंतर सावित्रीबाई आणि लोखंडेंच्या मृत्यूमुळे मंदावली आली, पण १९११ च्या सुमारास भास्करराव जाधव, मुकुंदराव पाटील यांनी पुनरुज्जीवित केली.

वारसा आणि प्रभाव: आजही जागरणाची प्रेरणा.

     सत्यशोधक समाज १९३० च्या दशकात भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये विलीन झाला, ज्यात केशवराव जेधे, माधवराव बागल, खंडेराव बागल यांसारखे नेते सामील झाले. तरीही, त्याचा वारसा अमिट आहे. ही संस्था आधुनिक भारतातील पहिली संघटित जातिविरोधी चळवळ ठरली, जी दलित, शूद्र आणि महिलांच्या हक्कांसाठी लढली. फुलेंचे विचार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांसारख्या नेत्यांना प्रेरित करतात आणि आजही अँटी-कास्ट राजकारणात मार्गदर्शक आहेत. 

       महाराष्ट्रात सत्यशोधक विचारसरणीने ग्रामीण भागात जागृती आणली आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून शोषित वर्गांना सक्षम केले. आजच्या काळात, जातीय भेदभाव आणि असमानतेविरुद्धच्या लढ्यात सत्यशोधक समाजाची शिकवण अजूनही प्रासंगिक आहे.

समारोप: सत्याच्या शोधाची यात्रा.

     २४ सप्टेंबर हा सत्यशोधक समाजाचा स्थापना दिवस केवळ एक स्मृती दिवस नाही, तर समानता आणि न्यायाच्या लढ्याची प्रेरणा आहे. महात्मा फुले आणि सावित्रीबाई यांचे बलिदान आजही आम्हाला स्मरण करून देते की, सत्याचा शोध हा कधीच संपणारा नसतो. या दिवशी, आपण सर्वजण फुलेंच्या आदर्शांना पुढे नेण्याचा संकल्प करूया.