जागतिक साक्षरता दिवस: शिक्षणाचा प्रकाश आणि डिजिटल युगातील आव्हाने.

जागतिक साक्षरता दिवस: शिक्षणाचा प्रकाश आणि डिजिटल युगातील आव्हाने.

       जागतिक साक्षरता दिवस (International Literacy Day) हा दरवर्षी ८ सप्टेंबर रोजी साजरा केला जाणारा एक महत्त्वपूर्ण जागतिक दिवस आहे. हा दिवस साक्षरतेच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतो आणि जगभरातील असाक्षरता दूर करण्यासाठी प्रयत्न करण्याचे आवाहन करतो. युनेस्को (UNESCO) द्वारे १९६६ मध्ये घोषित करण्यात आलेला हा दिवस १९६७ पासून साजरा केला जात आहे. साक्षरता ही केवळ वाचन-लेखनाची कला नाही, तर ती माणसाच्या मूलभूत हक्कांपैकी एक आहे जी इतर हक्कांच्या प्राप्तीसाठी आधारभूत आहे. साक्षरता व्यक्तीला ज्ञान, कौशल्ये, मूल्ये आणि दृष्टिकोन मिळवण्यास मदत करते, ज्यामुळे शांतता, समानता आणि शाश्वत विकास साध्य होतो.

        आजच्या डिजिटल युगात साक्षरता ही केवळ पारंपरिक वाचन-लेखनापुरती मर्यादित राहिलेली नाही. ती डिजिटल साक्षरता, माहितीचे मूल्यमापन आणि सुरक्षित वापर यांच्याशी जोडली गेली आहे. २०२५ च्या जागतिक साक्षरता दिवसाची थीम ही "डिजिटल युगात साक्षरता प्रोत्साहन" (Promoting literacy in the digital era) आहे, जी डिजिटल साधनांच्या वापरात साक्षरतेच्या भूमिकेवर भर देते. हा दिवस जगभरातील सरकारे, संस्था आणि व्यक्तींना साक्षरतेच्या प्रसारासाठी प्रेरित करतो.

जागतिक साक्षरता दिवसाचा इतिहास.

     जागतिक साक्षरता दिवसाची सुरुवात १९६६ मध्ये युनेस्कोच्या १४व्या सर्वसाधारण परिषदेत झाली. १९६५ मध्ये इराणमधील तेहरान येथे झालेल्या जागतिक शिक्षण मंत्र्यांच्या परिषदेत असाक्षरता ही एक जागतिक समस्या असल्याचे मान्य करण्यात आले. त्यानंतर युनेस्कोने ८ सप्टेंबर हा दिवस जागतिक साक्षरता दिवस म्हणून घोषित केला. पहिला जागतिक साक्षरता दिवस १९६७ मध्ये साजरा करण्यात आला.

        हा दिवस सुरू करण्यामागे मुख्य उद्देश जगभरातील असाक्षरतेच्या समस्येकडे लक्ष वेधणे आणि साक्षरता कार्यक्रमांना प्रोत्साहन देणे हा होता. गेल्या ५० वर्षांत साक्षरता दरात लक्षणीय वाढ झाली आहे, परंतु तरीही लाखो लोक असाक्षर आहेत. युनेस्को दरवर्षी वेगवेगळ्या थीम अंतर्गत हा दिवस साजरा करतो, ज्यामुळे विशिष्ट मुद्द्यांवर चर्चा होते.

जागतिक साक्षरता दिवसाचे महत्व.

      साक्षरता ही व्यक्तीच्या विकासासाठी आवश्यक आहे. ती केवळ वाचन-लेखन नाही, तर जीवनातील निर्णय घेण्याची क्षमता, आर्थिक स्वातंत्र्य आणि सामाजिक न्याय मिळवण्याचा मार्ग आहे. जागतिक साक्षरता दिवसाचे महत्व खालीलप्रमाणे आहे:

१)- मानवी हक्क म्हणून साक्षरता: साक्षरता ही मूलभूत मानवी हक्क आहे जी इतर हक्कांच्या प्राप्तीसाठी आवश्यक आहे. असाक्षरता ही गरीबी, असमानता आणि संघर्षांच्या मुळाशी आहे.

  २)- शाश्वत विकास: संयुक्त राष्ट्रांच्या शाश्वत विकास ध्येयांमध्ये (SDGs) साक्षरता हे ध्येय क्रमांक ४ (गुणवत्तापूर्ण शिक्षण) शी संबंधित आहे. साक्षरता शांतता, समानता आणि पर्यावरण संरक्षणासाठी आवश्यक आहे.

३)- डिजिटल युगातील भूमिका: आजच्या जगात डिजिटल साक्षरता महत्वाची आहे. इंटरनेट, सोशल मीडिया आणि एआय यांचा वापर करण्यासाठी साक्षरता आवश्यक आहे. डिजिटल विभाजन (digital divide) कमी करण्यासाठी साक्षरता कार्यक्रम आवश्यक आहेत.

४)- समाजातील परिवर्तन: साक्षरता स्त्रिया, मुले आणि दुर्बल घटकांना सशक्त करते. ती रोजगार, आरोग्य आणि शिक्षणाच्या संधी वाढवते.

२०२५ ची थीम: डिजिटल युगात साक्षरता प्रोत्साहन.

      २०२५ च्या जागतिक साक्षरता दिवसाची थीम "Promoting literacy in the digital era" आहे. ही थीम डिजिटलकरण कसे शिक्षण, जीवन, काम आणि सामाजिक संबंधांवर प्रभाव टाकते यावर केंद्रित आहे. डिजिटल साक्षरता म्हणजे डिजिटल सामग्रीचे प्रवेश, समज, मूल्यमापन, निर्माण आणि सुरक्षित वापर.

      या थीम अंतर्गत खालील मुद्द्यांवर चर्चा होते:

१)- डिजिटल अपवर्जन (digital exclusion) आणि गोपनीयता समस्या.

२)- डिजिटल निगराणी, पूर्वाग्रह आणि नैतिक मुद्दे.

३)- डिजिटल सामग्रीचा सक्रिय वापर आणि पर्यावरणीय प्रभाव.

४)- शिक्षण आणि धोरणांमध्ये डिजिटल साक्षरतेचा समावेश.

       युनेस्को मुख्यालयात पॅरिस येथे ८ सप्टेंबर २०२५ रोजी जागतिक परिषद आयोजित करण्यात आली आहे, ज्यात साक्षरता पुरस्कार वितरण आणि चर्चा सत्रांचा समावेश आहे.

जागतिक आकडेवारी

       जागतिक स्तरावर साक्षरता दरात वाढ झाली असली तरी आव्हाने कायम आहेत. युनेस्कोच्या अहवालानुसार:

१)- २०२४ मध्ये कमीतकमी ७३९ दशलक्ष तरुण आणि प्रौढ मूलभूत साक्षरता कौशल्यांपासून वंचित आहेत.

२)- १० पैकी ४ मुले वाचनात न्यूनतम प्रवीणता प्राप्त करत नाहीत.

३)- २०२३ मध्ये २७२ दशलक्ष मुले आणि किशोरवयीन शाळेबाहेर आहेत.

४)- जागतिक साक्षरता दर ८६.३% आहे, ज्यात पुरुषांचा दर ९०% आणि स्त्रियांचा ८३% आहे.

       उप-सहारा आफ्रिका आणि दक्षिण आशियात असाक्षरता दर सर्वाधिक आहे. स्त्रिया आणि ग्रामीण भागातील लोक यात अधिक प्रभावित आहेत.

उपक्रम आणि कार्यक्रम

       जागतिक साक्षरता दिवसानिमित्त विविध उपक्रम आयोजित केले जातात:

१)- शाळा आणि समुदाय स्तरावर: पुस्तक विनिमय, वाचन स्पर्धा, कार्यशाळा आणि जागरूकता अभियान.

२)- डिजिटल उपक्रम: ऑनलाइन वेबिनार, डिजिटल साक्षरता प्रशिक्षण आणि सोशल मीडिया मोहीम.

३)- पुरस्कार: युनेस्को साक्षरता पुरस्कार देतो ज्यात उत्कृष्ट कार्यक्रमांना सन्मानित केले जाते.

४)- भारतातील उपक्रम: भारतात राष्ट्रीय साक्षरता मिशन अंतर्गत कार्यक्रम आयोजित केले जातात. २०२५ मध्ये डिजिटल साक्षरतेवर भर देण्यात येत आहे.

       #InternationalLiteracyDay अंतर्गत अनेक पोस्ट्स शेअर केल्या जात आहेत, ज्यात समुदाय लायब्ररी, शिक्षण अभियान आणि जागरूकता संदेशांचा समावेश आहे.

आव्हाने आणि भविष्य

      असाक्षरतेची मुख्य आव्हाने म्हणजे गरीबी, युद्ध, लिंग असमानता आणि डिजिटल विभाजन. COVID-19 महामारीने शिक्षणात खंड पाडला, ज्यामुळे असाक्षरता वाढली. भविष्यात डिजिटल साक्षरता वाढवणे, बहुभाषिक शिक्षण प्रोत्साहन आणि समावेशक धोरणे आवश्यक आहेत.

        जागतिक साक्षरता दिवस हा केवळ एक दिवस नाही, तर सतत प्रयत्नांची आठवण आहे. प्रत्येक व्यक्तीने साक्षरतेच्या प्रसारासाठी योगदान द्यावे. डिजिटल युगात साक्षरता ही शक्ती आहे जी जगाला अधिक न्यायपूर्ण आणि शाश्वत बनवेल. चला, एका साक्षर जगाच्या दिशेने पाऊल टाकूया!