जिल्हा परिषद शिक्षक संवर्गाच्या जिल्हांतर्गत बदल्यांसाठी सुधारित धोरण

जिल्हा परिषद शिक्षक संवर्गाच्या जिल्हांतर्गत बदल्यांचे सुधारित धोरण.

      महाराष्ट्र शासनाच्या ग्रामविकास विभागाने जारी केलेल्या जिल्हा परिषद शिक्षक संवर्गाच्या जिल्हांतर्गत बदल्यांसाठी सुधारित धोरण (शासन निर्णय दिनांक 18 जून 2024) जाहीर केलेले आहे.

हे धोरण शिक्षकांच्या बदली प्रक्रियेत पारदर्शकता, समन्याय आणि शैक्षणिक गुणवत्ता सुनिश्चित करण्यासाठी तयार करण्यात आले आहे.

सविस्तर विश्लेषण व महत्त्वाचे मुद्दे.

1. धोरणाची पार्श्वभूमी आणि उद्दिष्टे.

1)शासन निर्णय दिनांक 7 एप्रिल 2021, 13 जानेवारी 2023, आणि 14 मार्च 2023 यांचा संदर्भ घेऊन शिक्षक संवर्गाच्या जिल्हांतर्गत बदल्यांसाठी सुधारित धोरण लागू करण्यात आले आहे.

2)शिक्षक संवर्गाची मोठी संख्या आणि त्यांच्या बदलीच्या विशिष्ट गरजा लक्षात घेऊन स्वतंत्र धोरणाची आवश्यकता होती.

3)ऑनलाइन प्रणालीद्वारे बदली प्रक्रिया कार्यक्षम आणि पारदर्शक बनवण्यावर भर देण्यात आला.

उद्दिष्टे:

1)शैक्षणिक गुणवत्ता आणि अध्यापनातील स्थैर्य राखणे.

2)अवघड आणि आदिवासी/नक्षलग्रस्त क्षेत्रातील रिक्त जागा प्राधान्याने भरणे.

3)विशेष संवर्गातील शिक्षकांना (उदा., दिव्यांग, गंभीर आजार, पती-पत्नी एकीकरण) प्राधान्य देणे.

4)शिक्षकांच्या वैयक्तिक गरजा आणि प्रशासकीय आवश्यकता यांचा समतोल साधणे.

2. व्याख्या आणि निकष.

1)अवघड क्षेत्र (पृष्ठ 2, मुद्दा 1.1):

1)परिशिष्ट-1 मध्ये नमूद 7 निकषांपैकी किमान 3 निकष पूर्ण करणारे गाव/शाळा अवघड क्षेत्रात गणली जाईल. 

2)यामध्ये नक्षलग्रस्त क्षेत्र, कमी पर्जन्यमान, वन्य प्राण्यांचा उपद्रव, वाहतूक सुविधांचा अभाव, संवाद छायांकित क्षेत्र, डोंगरी भाग, आणि राष्ट्रीय/राज्य महामार्गापासून 10 किमीपेक्षा जास्त अंतर यांचा समावेश आहे.

2)समिती: 

1)मुख्य कार्यकारी अधिकारी (अध्यक्ष), 2)उपजिल्हाधिकारी (निवडणूक), 

3)कार्यकारी अभियंता (जिल्हा परिषद आणि सार्वजनिक बांधकाम), 

4)वाहतूक नियंत्रक, आणि 

5)शिक्षणाधिकारी (प्राथमिक).

3)पुनर्विलोकन: 

दर 3 वर्षांनी अवघड क्षेत्रांचे पुनर्विलोकन होईल.

4)सर्वसाधारण क्षेत्र (पृष्ठ 2, मुद्दा 1.2): 

अवघड क्षेत्राव्यतिरिक्त सर्व क्षेत्रे सर्वसाधारण क्षेत्रात गणली जातील.

5)बदली वर्ष (पृष्ठ 2, मुद्दा 1.3): 

ज्या कॅलेंडर वर्षात 31 मे पर्यंत बदल्या करायच्या असतील, ते वर्ष.

6)बदलीसाठी सेवा (पृष्ठ 2, मुद्दा 1.4): 

अवघड आणि सर्वसाधारण क्षेत्रात 31 मे पर्यंतची एकूण सलग सेवा.

7)शिक्षक (पृष्ठ 2, मुद्दा 1.5): 

प्राथमिक शिक्षक, पदवीधर शिक्षक, आणि मुख्याध्यापक.

8)सक्षम प्राधिकारी (पृष्ठ 2, मुद्दा 1.6): 

मुख्य कार्यकारी अधिकारी.

9)बदली अधिकार प्राप्त शिक्षक. 

(पृष्ठ 2, मुद्दा 1.7):

1)अवघड क्षेत्रात 3 वर्षे किंवा त्यापेक्षा जास्त सलग सेवा पूर्ण केलेले शिक्षक.

2)पूर्वी अवघड क्षेत्रात असलेल्या, परंतु आता सर्वसाधारण क्षेत्रात घोषित झालेल्या शाळांमधील शिक्षक, ज्यांची 3 वर्षे सलग सेवा आहे, त्यांना बदली अधिकार प्राप्त होईल.

10)अपवाद: 

सेवानिवृत्त होणारे, निलंबित, किंवा सेवामुक्त शिक्षक बदली प्रक्रियेतून वगळले जातील.

11)बदलीस पात्र शिक्षक (पृष्ठ 4, मुद्दा 1.10):

1)सर्वसाधारण क्षेत्रात 10 वर्षे सलग सेवा आणि विद्यमान शाळेत 5 वर्षे सेवा पूर्ण केलेले शिक्षक.

2)अवघड क्षेत्रातील रिक्त जागा भरण्यासाठी सर्वसाधारण क्षेत्रातील 10 वर्षे सेवा पूर्ण केलेल्या शिक्षकांना 5 वर्षांच्या सेवेची अट लागू नाही.

3)अवघड क्षेत्रातील रिक्त जागा प्राधान्याने भरण्यासाठी सेवाज्येष्ठतेनुसार नियुक्ती.

3. विशेष संवर्ग शिक्षक

1)विशेष संवर्ग भाग-1 (पृष्ठ 3-4, मुद्दा 1.8):

1)पात्र शिक्षक:

1)पक्षाघाताने आजारी शिक्षक.

2)दिव्यांग शिक्षक (सामाजिक न्याय विभागाच्या 18.1.2019 च्या निर्णयानुसार ऑनलाइन UDID प्रमाणपत्र आवश्यक), 

3)मानसिक/दिव्यांग मुलांचे पालक, किंवा जोडीदार मानसिक/दिव्यांग असलेले शिक्षक.

4)हृदय शस्त्रक्रिया झालेले, 

5)एकच मूत्रपिंड असलेले, 

6)मूत्रपिंड/यकृत प्रत्यारोपण झालेले, 7)डायलिसिसवर असलेले शिक्षक.

8)कर्करोग, मेंदूचे आजार असलेले शिक्षक.

9)थॅलेसेमिया/जन्मजात गुणसूत्र दोष असलेल्या मुलांचे पालक.

10)माजी सैनिक, माजी/अर्धसैनिक जवानांच्या पत्नी/विधवा.

11)विधवा, 

12)अविवाहित, 

13)परित्यक्ता/घटस्फोटीत महिला शिक्षक.

14)वयाने 50 वर्षे पूर्ण केलेले शिक्षक.

15)स्वातंत्र्य सैनिकांचे मुलगा/मुलगी/नातू/नात (स्वातंत्र्य सैनिक हयात असताना).

16)जोडीदार गंभीर आजारी (हृदय शस्त्रक्रिया, कर्करोग, थॅलेसेमिया इ.) असलेले शिक्षक.

2)बदली: 

केवळ विनंतीवर बदली होईल; 

बदली नको असल्यास स्वयंघोषित प्रमाणपत्र (विवरणपत्र क्र. 3) देणे आवश्यक.

3)प्राधान्य: 

विशेष संवर्गातील क्रमवारीनुसार प्राधान्य; 

समान सेवाज्येष्ठता असल्यास वयाने ज्येष्ठ शिक्षकाला प्राधान्य.

4)अट: 

बदलीचा लाभ घेतल्यानंतर 3 वर्षे विनंती बदलीसाठी अर्ज करता येणार नाही.

5)प्रमाणपत्र: 

1)विशेष संवर्गासाठी आवश्यक प्रमाणपत्र अर्जासोबत सादर करणे अनिवार्य.

2)पात्रतेचा निर्णय गटविकास अधिकारी, गटशिक्षणाधिकारी, आणि तालुका आरोग्य अधिकाऱ्यांची समिती घेईल.

2)विशेष संवर्ग भाग-2 (पती-पत्नी एकीकरण, पृष्ठ 4, मुद्दा 1.9):

1)पात्रता: 

1)पती-पत्नीचे कार्यस्थळ 30 किमीपेक्षा जास्त अंतरावर असल्यास.

2)प्राधान्य:

1)दोघेही जिल्हा परिषद कर्मचारी.

2)एक जिल्हा परिषद शिक्षक आणि दुसरा राज्य शासकीय कर्मचारी.

3)एक जिल्हा परिषद शिक्षक आणि दुसरा स्वायत्त संस्थेचा कर्मचारी (उदा., महानगरपालिका).

4)एक जिल्हा परिषद शिक्षक आणि दुसरा सार्वजनिक उपक्रमातील कर्मचारी.

5)एक जिल्हा परिषद शिक्षक आणि दुसरा शासकीय अनुदानित संस्थेतील कर्मचारी.

6)एक किंवा दोघेही शिक्षणसेवक/तात्पुरत्या स्वरूपात शिक्षक.

3)अर्ज: 

1)दोघांपैकी एकाने अर्ज करणे पुरेसे.

2)स्वयंघोषित प्रमाणपत्र (विवरणपत्र क्र. 4) दोघांच्या स्वाक्षरीसह आवश्यक.

4)नियुक्ती: 

1)शक्यतो 30 किमी परिसरात दोन रिक्त जागांवर नियुक्ती.

2)दोघे जिल्हा परिषद शिक्षक असल्यास एक एकक मानले जाईल.

5)अंतर मोजमाप: 

1)कार्यकारी अभियंता (सार्वजनिक बांधकाम/जिल्हा परिषद) यांचे प्रमाणपत्र आवश्यक.

6)अट: 

1)बदलीचा लाभ घेतल्यानंतर 3 वर्षे विनंती बदलीसाठी अर्ज करता येणार नाही; 

2)दोघेही एकाच जिल्ह्यात कार्यरत असणे आवश्यक.

4. बदली प्रक्रियेची रचना

1)अवघड क्षेत्र घोषित करणे (पृष्ठ 5, मुद्दा 2.1):

परिशिष्ट-1 नुसार समितीच्या अहवालाद्वारे अवघड आणि सर्वसाधारण क्षेत्रातील शाळांची यादी मुख्य कार्यकारी अधिकारी प्रसिद्ध करतील.

2)प्रशिक्षण (पृष्ठ 5, मुद्दा 2.2):

बदली प्रक्रियेशी संबंधित जिल्हा आणि तालुका स्तरावरील अधिकारी आणि शिक्षकांसाठी एकदिवसीय प्रशिक्षण कार्यशाळा आयोजित होईल.

3)रिक्त जागा निश्चिती (पृष्ठ 5, मुद्दा 2.3):

मुख्य कार्यकारी अधिकारी अपेक्षित रिक्त जागांची यादी तयार करतील.

4)प्राधान्य: 

1)उच्च न्यायालयाच्या आदेशानुसार (रिट याचिका क्र. 3298/2010) आदिवासी/नक्षलग्रस्त क्षेत्रातील जागा प्रथम भरल्या जातील.

2)तालुका आणि शाळानिहाय रिक्त जागांचे समप्रमाणात वितरण.

5)समायोजन: 

1)अतिरिक्त/खाजगी शिक्षकांचे समायोजन पूर्ण झाल्याशिवाय रिक्त जागा समुपदेशनासाठी खुल्या होणार नाहीत.

6)शिक्षक यादी प्रसिद्धी (पृष्ठ 6, मुद्दा 2.4):

शिक्षणाधिकारी बदलीस पात्र, बदली अधिकार प्राप्त, आणि विशेष संवर्ग भाग-1 व भाग-2 शिक्षकांच्या यादी प्रसिद्ध करतील.

7)आक्षेप: 

1)यादी प्रसिद्ध झाल्यापासून 3 दिवसांत शिक्षणाधिकाऱ्यांकडे आक्षेप नोंदवता येतील.

 2)शिक्षणाधिकारी 7 दिवसांत निर्णय घेतील.

 3)शिक्षणाधिकाऱ्याच्या निर्णयावर असमाधान असल्यास 3 दिवसांत मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्यांकडे अर्ज करता येईल, ज्यांचा निर्णय अंतिम असेल.

8)वैयक्तिक प्रोफाइल: 

1)बदली प्रक्रियेआधी शिक्षकांचे प्रोफाइल पडताळून अंतिम केले जाईल.

2)प्रक्रिया सुरू झाल्यानंतर दुरुस्ती होणार नाही.

9)ऑनलाइन प्रक्रिया:

1)बदल्या ऑनलाइन पद्धतीने होतील.

2)शिक्षकांनी 30 शाळांचा प्राधान्यक्रम ऑनलाइन सादर करावा.

3)बदली प्रक्रियेची माहिती मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्यांना संगणक प्रणालीद्वारे उपलब्ध होईल.

5. बदली प्रक्रियेचे टप्पे

1)टप्पा 1 (पृष्ठ 7, मुद्दा 4.1):

शाळांमध्ये रिक्त जागांपेक्षा कमी पदे असल्यास, बदलीस पात्र शिक्षकांची सेवाज्येष्ठतेनुसार बदली होईल.

उदाहरण: 

शाळेत 10 शिक्षकांचे आकृतीबंध आणि 3 जागा रिक्त ठेवायच्या असल्यास, 1 जागा रिक्त असेल तर 2 शिक्षकांची बदली होईल.

2)टप्पा 2 (पृष्ठ 7-8, मुद्दा 4.2):

1)विशेष संवर्ग भाग-1 शिक्षकांच्या बदल्या प्राधान्यक्रम आणि सेवाज्येष्ठतेनुसार.

2)बदली नको असल्यास स्वयंघोषित प्रमाणपत्र (विवरणपत्र क्र. 3) देणे आवश्यक.

3)टप्पा 3 (पृष्ठ 8-9, मुद्दा 4.3):

1)विशेष संवर्ग भाग-2 (पती-पत्नी एकीकरण) शिक्षकांच्या बदल्या.

2)30 किमी परिसरात नियुक्तीचा प्रयत्न.

4)टप्पा 4 (पृष्ठ 10, मुद्दा 4.4):

1)बदली अधिकार प्राप्त शिक्षकांच्या बदल्या (अवघड क्षेत्रात 3 वर्षे सेवा).

2)अवघड क्षेत्रातील सलग सेवेला प्राधान्य.

3)समान सेवाज्येष्ठता असल्यास वयाने ज्येष्ठ शिक्षकाला प्राधान्य.

5)टप्पा 5 (पृष्ठ 11, मुद्दा 4.5):

1)बदलीस पात्र शिक्षकांच्या बदल्या (सर्वसाधारण क्षेत्रात 10 वर्षे सेवा).

2)प्राधान्यक्रम न दिल्यास अवघड क्षेत्रातील रिक्त जागांवर नियुक्ती.

6)टप्पा 6 (पृष्ठ 11, मुद्दा 4.6):

1)विस्थापित शिक्षकांसाठी शेवटचा टप्पा. 2)प्राधान्यक्रम न दिल्यास उपलब्ध जागांवर नियुक्ती.

3)सर्व शिक्षकांना किमान 30 जागांचा प्राधान्यक्रम देणे अनिवार्य.

7)टप्पा 7 (पृष्ठ 12, मुद्दा 4.7):

1)अवघड क्षेत्रातील रिक्त जागा भरण्यासाठी सर्वसाधारण क्षेत्रातील 10 वर्षे सेवा पूर्ण केलेल्या शिक्षकांना सेवाज्येष्ठतेनुसार नियुक्ती.

2)विशेष संवर्ग भाग-1 मधील शिक्षकांनी नकार दिला असल्यास त्यांची या टप्प्यात बदली होणार नाही.

6. कार्यमुक्ती आणि शिस्तभंग

1)कार्यमुक्ती (पृष्ठ 12, मुद्दा 4.8):

1)बदली आदेशात कार्यमुक्तीचा दिनांक नमूद असेल.

2)कार्यमुक्तीनंतर मूळ ठिकाणाहून वेतन/देयके दिली जाणार नाहीत.

3)बदलीच्या ठिकाणी रुजू न झाल्यास मुख्य कार्यकारी अधिकारी शिस्तभंगाची कारवाई करतील.

2)शिस्तभंग:

चुकीची माहिती दिल्यास किंवा राजकीय दबाव आणल्यास महाराष्ट्र जिल्हा परिषदा, जिल्हा सेवा (वर्तणूक) नियम, 1967 अंतर्गत कारवाई.

7. इतर महत्त्वाच्या तरतुदी

1)न्यायालयीन आदेश:

उच्च न्यायालय किंवा सक्षम न्यायालयाच्या आदेशांचे प्रथम पालन होईल.

2)RTE नियम:

RTE अंतर्गत शाळांमध्ये 10% पेक्षा जास्त जागा रिक्त ठेवता येणार नाहीत.

3)प्राधान्यक्रम:

सर्व शिक्षकांना किमान 30 शाळांचा प्राधान्यक्रम देणे अनिवार्य; न दिल्यास उपलब्ध जागांवर नियुक्ती.

4)बदली कालावधी:

बदल्या सामान्यतः 1 मे ते 31 मे दरम्यान होतील.

8. विवरणपत्रे (पृष्ठ 21-24)

1)विवरणपत्र-1: 

बदलीस पात्र शिक्षकांसाठी अर्ज (सर्वसाधारण क्षेत्रात 10 वर्षे सेवा).

2)विवरणपत्र-2: 

बदली अधिकार प्राप्त शिक्षकांसाठी अर्ज (अवघड क्षेत्रात 3 वर्षे सेवा).

3)विवरणपत्र-3: 

विशेष संवर्ग भाग-1 शिक्षकांसाठी अर्ज (बदली नको असल्यास सूट मागण्यासाठी).

4)विवरणपत्र-4: 

विशेष संवर्ग भाग-2 शिक्षकांसाठी अर्ज (पती-पत्नी एकीकरण).

5)प्रत्येक अर्जात शिक्षकाचे नाव, जन्मतारीख, संवर्ग, शाळेचा पत्ता, आणि प्राधान्यक्रम नमूद करणे आवश्यक आहे.

6)चुकीची माहिती दिल्यास शिस्तभंगाची कारवाई होईल.

2021 च्या धोरणाशी तुलना व प्रमुख बदल.

1)प्रमाणपत्र.

2021 मध्ये सामान्य प्रमाणपत्र स्वीकारले जात होते, तर 2024 मध्ये ऑनलाइन UDID प्रमाणपत्र अनिवार्य केले.

2)विशेष संवर्ग भाग-2 मध्ये शिक्षणसेवक: 

2024 मध्ये शिक्षणसेवक/तात्पुरत्या शिक्षकांचा समावेश पती-पत्नी एकीकरणासाठी पात्र आहे.

3)टप्पा 7 ची स्पष्टता: 

2024 मध्ये अवघड क्षेत्रातील रिक्त जागा भरण्यासाठी स्वतंत्र टप्पा स्पष्टपणे नमूद केला.

4)प्रशासकीय प्रक्रिया: 

2024 मध्ये यादी दुरुस्तीसाठी शिक्षणाधिकारी आणि मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्यांकडील कालमर्यादा अधिक स्पष्ट केली.

          सुधारित जिल्हांतर्गत बदली धोरण (2024) हे शिक्षकांच्या बदली प्रक्रियेला अधिक पारदर्शक, समन्यायी आणि कार्यक्षम बनवते. विशेष संवर्ग (दिव्यांग, गंभीर आजार, पती-पत्नी एकीकरण) आणि अवघड क्षेत्रातील शिक्षकांना प्राधान्य दिले जाते. ऑनलाइन प्रणाली, प्राधान्यक्रम, आणि सेवाज्येष्ठतेनुसार बदल्या होतात. RTE नियमांचे पालन, न्यायालयीन आदेशांचा आदर, आणि शिस्तभंग कारवाईद्वारे अनियमितता टाळली जाते. बदली प्रक्रिया मे महिन्यात पूर्ण होते.