महाराष्ट्रातील शिक्षणाची नवी दिशा कशी आहे?

राष्ट्रीय शिक्षण धोरण आणि महाराष्ट्रातील शिक्षणाची नवी दिशा.

        राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 (NEP 2020) हे 21व्या शतकातील भारताच्या शिक्षण क्षेत्रातील एक महत्त्वाचे पाऊल आहे. 29 जुलै 2020 रोजी केंद्रीय मंत्रिमंडळाने याला मंजुरी दिली, आणि आता महाराष्ट्र सरकारने शालेय शिक्षण व क्रीडा विभागामार्फत सन 2025-26 पासून नवीन अभ्यासक्रम आणि पाठ्यक्रमाची अंमलबजावणी करण्याचा निर्णय घेतला आहे (शासन निर्णय दिनांक 16 एप्रिल 2025).

या लेखात शासन निर्णयातील महत्त्वाचे मुद्दे, नवीन अभ्यासक्रमाची रचना, भाषा धोरण, आणि त्याची अंमलबजावणी याबाबत सविस्तर माहिती घेऊ. हा लेख शिक्षक, पालक, आणि विद्यार्थ्यांना नवीन शिक्षण धोरण समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरेल.

1. राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020: 

1)पार्श्वभूमी आणि उद्दिष्टे.

NEP 2020 हे स्वातंत्र्योत्तर काळातील तिसरे शिक्षण धोरण आहे (यापूर्वी 1968 आणि 1986 मध्ये धोरणे आली). याची प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

2)रचनात्मक बदल: 

पारंपरिक 10+2 रचनेला बदलून 5+3+3+4 ही नवीन रचना स्वीकारली गेली, ज्यामध्ये पायाभूत स्तरापासून पदवीपर्यंतच्या शिक्षणाचा समावेश आहे.

3)मूलभूत तत्त्वे: 

सर्वांना सहज शिक्षण, समता, गुणवत्ता, परवडणारे शिक्षण, आणि उत्तरदायित्व.

4)संविधानिक मूल्ये: 

संविधानिक तत्त्वांवर आधारित आणि सन 2030 पर्यंत शाश्वत विकास ध्येयांशी संलग्न.

5)उद्दिष्टे: 

1)पायाभूत साक्षरता, संख्याज्ञान, तार्किक विचार, अनुभवात्मक शिक्षण, आणि सर्वांगीण विकास यांना प्राधान्य.

2)महाराष्ट्र सरकारने या धोरणाची दणक्यात अंमलबजावणी सुरू केली आहे, ज्याचा मुख्य भाग म्हणजे नवीन अभ्यासक्रम आणि पाठ्यक्रमाची रचना.

2. शासन निर्णयातील महत्त्वाचे मुद्दे.

16 एप्रिल 2025 रोजीच्या शासन निर्णयानुसार खालील महत्त्वाचे निर्णय घेण्यात आले आहेत:

1)नवीन अभ्यासक्रमाची अंमलबजावणी:

सन 2025-26 पासून राज्यातील सर्व शाळांमध्ये NEP 2020 नुसार नवीन अभ्यासक्रम टप्प्याटप्प्याने लागू होईल.

2)अंमलबजावणी वर्षे:

1)2025-26: इयत्ता 1ली.

2)2026-27: इयत्ता 2री, 3री, 4थी, आणि 6वी.

3)2027-28: इयत्ता 5वी, 7वी, 9वी, आणि 11वी.

4)2028-29: इयत्ता 8वी, 10वी आणि 12वी.

5)बालवाटिका (1, 2, 3) साठी स्वतंत्र शासन निर्णय महिला व बाल विकास विभागाच्या सहमतीने जारी होईल.

3)शिक्षण स्तरांची रचना (5+3+3+4):

1)पायाभूत स्तर: 

वय 3 ते 8 वर्षे (बालवाटिका 1, 2, 3 आणि इयत्ता 1ली, 2री).

2)पूर्वतयारी स्तर: 

वय 8 ते 11 वर्षे (इयत्ता 3री, 4थी, 5वी).

3)पूर्व माध्यमिक स्तर.

वय 11 ते 14 वर्षे (इयत्ता 6वी, 7वी, 8वी).

4)माध्यमिक स्तर: 

वय 14 ते 18 वर्षे (इयत्ता 9वी, 10वी, 11वी, 12वी).

पारंपरिक "प्राथमिक, माध्यमिक, उच्च माध्यमिक" ऐवजी पायाभूत स्तर, पूर्वतयारी स्तर, पूर्वमाध्यमिक स्तर आणि माध्यमिक स्तर ही नवीन स्तरनावे वापरली जातील.

4)भाषा धोरण:

1)इयत्ता 1ली ते 5वी:

1)मराठी आणि इंग्रजी माध्यमांच्या शाळांमध्ये हिंदी ही तृतीय भाषा अनिवार्य.

2)इतर माध्यमांच्या शाळांमध्ये माध्यम भाषा, मराठी, आणि इंग्रजी या तीन भाषा अभ्यासाव्या लागतील.

2)इयत्ता 6वी ते 10वी: 

भाषा धोरण राज्य अभ्यासक्रम आराखडा (शालेय शिक्षण) 2024 नुसार असेल.

5)पाठ्यपुस्तके आणि पाठ्यसाहित्य:

1)NCERT पाठ्यपुस्तके: 

राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (NCERT) ची NEP 2020 नुसार तयार केलेली पाठ्यपुस्तके महाराष्ट्रात आवश्यक बदलांसह स्वीकारली जातील.

2)बालभारतीची भूमिका: 

1)पाठ्यपुस्तके तयार करताना राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद (SCERT) आणि विषय तज्ज्ञांचा सहभाग असेल. 

2)पाठ्यपुस्तकांना राज्यस्तरीय समन्वय समितीची मान्यता आवश्यक.

3)सर्व माध्यमांमध्ये उपलब्धता: 

पाठ्यपुस्तके सर्व माध्यमांमध्ये (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, इ.) उपलब्ध होतील.

4)पूरक साहित्य: 

हस्तपुस्तिका आणि इतर साहित्य SCERT मार्फत तयार होईल.

5)मूल्यमापन:

1)NEP 2020 नुसार समग्र प्रगती पत्रक (Holistic Progress Card - HPC) आधारित मूल्यमापन होईल.

2)SCERT मार्फत मूल्यमापनासाठी स्वतंत्र मार्गदर्शक सूचना जारी होतील.

6)शालेय वेळापत्रक:

1)दैनिक, साप्ताहिक, आणि वार्षिक वेळापत्रक इयत्तानिहाय आणि विषयानिहाय निश्चित केले जाईल.

2)सत्रांचा कालावधी आणि वार्षिक परीक्षा संचालक (प्राथमिक/माध्यमिक) आणि SCERT च्या सल्ल्याने ठरवल्या जातील.

7)अभ्यासक्रम निर्मिती:

राज्य अभ्यासक्रम आराखडा 2024: 

1)पायाभूत स्तर आणि शालेय शिक्षणासाठी SCERT मार्फत तयार, NEP 2020 आणि राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा (NCF) 2022/2023 वर आधारित.

2)शालेय शिक्षण अभ्यासक्रम 2025 ची निर्मिती सुरू आहे.

3)सेट अभ्यास (Bridge Course) सर्व इयत्तांसाठी SCERT मार्फत तयार होईल.

2)संस्थात्मक व्यवस्था:

1)राज्यस्तरीय सुकाणू समिती: 

मा. मंत्री (शालेय शिक्षण) यांच्या अध्यक्षतेखाली, NEP 2020 ची अंमलबजावणी सुनिश्चित करते.

2)आंतरविभागीय समिती: 

मुख्य सचिव/प्रधान सचिव यांच्या नेतृत्वाखाली.

3)SCERT आणि बालभारती: 

अभ्यासक्रम, पाठ्यपुस्तके, आणि शिक्षक प्रशिक्षणाची जबाबदारी.

3. नवीन अभ्यासक्रमाची वैशिष्ट्ये.

नवीन अभ्यासक्रम NEP 2020 च्या तत्त्वांवर आधारित आहे आणि खालील वैशिष्ट्ये समाविष्ट करते:

1)पायाभूत साक्षरता आणि संख्याज्ञान:

बालवाटिका आणि इयत्ता 1ली-2री मध्ये मूलभूत कौशल्यांवर भर.

2) सर्वांगीण विकास.

शैक्षणिक, सामाजिक, भावनिक, आणि शारीरिक विकासाला प्रोत्साहन.

3)अनुभवात्मक शिक्षण:

प्रयोग, प्रकल्प, आणि गट कार्य यांना प्राधान्य.

4)आनंददायी शिक्षण: 

शिक्षण प्रक्रिया रंजक आणि तणावमुक्त बनवणे.

5)तार्किक विचार: 

गंभीर चिंतन आणि समस्या निराकरण कौशल्यांना चालना.

6)मजकूर कमी करणे: 

अनावश्यक अभ्यासभार कमी करून गुणवत्तापूर्ण शिक्षणावर भर.

4. भाषा धोरण: 

त्रिभाषा सूत्र आणि स्थानिक गरजा NEP 2020 त्रिभाषा सूत्राला प्रोत्साहन देते, आणि महाराष्ट्रात याची अंमलबजावणी खालीलप्रमाणे होईल:

1)मराठी आणि इंग्रजी माध्यम शाळा:

1)इयत्ता 1ली ते 5वी: मराठी, इंग्रजी, आणि हिंदी अनिवार्य.

2)इयत्ता 6वी ते 10वी: राज्य अभ्यासक्रम आराखडा 2024 नुसार भाषा धोरण.

2)इतर माध्यम शाळा:

माध्यम भाषा (उदा., हिंदी, उर्दू), मराठी, आणि इंग्रजी अनिवार्य.

3)उद्दिष्ट: 

स्थानिक भाषांचे संवर्धन, राष्ट्रीय एकात्मता, आणि जागतिक संवादासाठी इंग्रजीवर प्रभुत्व.

5. पाठ्यपुस्तकांची निर्मिती आणि वितरण

1)NCERT ची भूमिका: 

1)NCERT ची पाठ्यपुस्तके देशभरातील 23 राज्यांमध्ये वापरली जातात. 

2)महाराष्ट्रातही यांचा आवश्यक बदलांसह वापर होईल.

2)बालभारती आणि SCERT: 

पाठ्यपुस्तक निर्मिती, पडताळणी, आणि वितरणाची जबाबदारी.

3)पूरक साहित्य: 

हस्तपुस्तिका, शिक्षक मार्गदर्शिका, आणि डिजिटल साहित्य SCERT मार्फत.

4)बालवाटिका साहित्य: 

SCERT आणि बालभारती यांच्यामार्फत तयार, महिला व बाल विकास विभागाकडे छपाई आणि वितरणासाठी सुपूर्द.

6. शिक्षक प्रशिक्षण आणि मूल्यमापन

1)शिक्षक प्रशिक्षण: 

1)नवीन अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीसाठी शिक्षकांना विशेष प्रशिक्षण दिले जाईल. 

2)SCERT यासाठी मार्गदर्शक सूचना जारी करेल.

2)मूल्यमापन पद्धती:

समग्र प्रगती पत्रक (HPC): 

1)विद्यार्थ्यांचा शैक्षणिक आणि इतर क्षेत्रांतील विकास मोजेल.

2)सतत आणि सर्वसमावेशक मूल्यमापन (CCE) ला प्रोत्साहन.

3)वार्षिक परीक्षा सत्राच्या शेवटी घेतल्या जातील.

7). अंमलबजावणीतील आव्हाने आणि उपाय.

नवीन अभ्यासक्रम लागू करताना काही आव्हाने येऊ शकतात:

1)आव्हाने:

1)शिक्षकांचे प्रशिक्षण आणि संसाधनांची कमतरता.

2)ग्रामीण भागात डिजिटल साहित्याची उपलब्धता.

3)पालक आणि विद्यार्थ्यांमध्ये जागरूकतेचा अभाव.

2)उपाय:

1)SCERT आणि बालभारती यांच्यामार्फत व्यापक प्रशिक्षण कार्यक्रम.

2)सर्व माध्यमांमध्ये पाठ्यपुस्तकांची उपलब्धता.

3)पालक आणि समुदाय यांच्यासाठी जागरूकता मोहीम.

8. वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)

प्रश्न 1: नवीन अभ्यासक्रम कधीपासून लागू होईल?

उत्तर: सन 2025-26 पासून इयत्ता 1लीसाठी, आणि टप्प्याटप्प्याने इतर इयत्तांसाठी 2028-29 पर्यंत.

प्रश्न 2: बालवाटिका साहित्य कोण तयार करेल?

उत्तर: SCERT आणि बालभारती, महिला व बाल विकास विभागाच्या सहकार्याने.

प्रश्न 3: हिंदी भाषा अनिवार्य आहे का?

उत्तर: होय, मराठी आणि इंग्रजी माध्यम शाळांमध्ये इयत्ता 1ली ते 5वीसाठी हिंदी अनिवार्य आहे.

प्रश्न 4: मूल्यमापन कसे होईल?

उत्तर: समग्र प्रगती पत्रक (HPC) आधारित सतत आणि सर्वसमावेशक मूल्यमापन होईल.

          राष्ट्रीय शिक्षण धोरण 2020 अंतर्गत महाराष्ट्रात सन 2025-26 पासून लागू होणारा नवीन अभ्यासक्रम हा विद्यार्थ्यांना सर्वांगीण, अनुभवात्मक, आणि आनंददायी शिक्षण देण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. पायाभूत साक्षरता, तार्किक विचार, आणि स्थानिक भाषांचे संवर्धन यांना प्राधान्य देणारी ही योजना महाराष्ट्रातील शिक्षणाला नवीन उंचीवर नेईल. शिक्षक, पालक, आणि विद्यार्थ्यांनी या बदलांचा स्वीकार करून त्यासाठी तयारी करावी. SCERT, बालभारती, आणि शासन यांच्या सहकार्याने ही शिक्षण क्रांती यशस्वी होईल.