राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस: तर्कशुद्ध विचारांना प्रोत्साहन.

राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस: तर्कशुद्ध विचारांना प्रोत्साहन.

      वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस, ज्याला राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस (National Scientific Temper Day - NSTD) म्हणून ओळखले जाते, हा भारतात 20 ऑगस्ट रोजी साजरा केला जाणारा एक महत्वपूर्ण दिवस आहे. हा दिवस अंधश्रद्धा, अज्ञान आणि कुप्रथा यांच्या विरोधात वैज्ञानिक विचार आणि तर्कशुद्ध दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी समर्पित आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 51ए(एच) नुसार, "वैज्ञानिक दृष्टिकोन, मानवतावाद आणि चौकशी व सुधारणेची भावना विकसित करणे" हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे. हा दिवस डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांच्या हत्येच्या स्मृतीत साजरा केला जातो, जे अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीचे संस्थापक होते आणि 20 ऑगस्ट 2012 रोजी पुण्यात त्यांची हत्या करण्यात आली. 2025 मध्ये हा दिवस 8वा राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस म्हणून साजरा करण्यात आला, ज्यात "का?" (Ask Why?) ही थीम होती, जी जिज्ञासा आणि समालोचक विचारांना प्रोत्साहन देते.

       हा दिवस सरकारी सुट्टी नसला तरी, ऑल इंडिया पीपल्स सायन्स नेटवर्क (AIPSN), महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती (MANS) आणि इतर तर्कशुद्धवादी संघटना यांच्या माध्यमातून देशभरात कार्यक्रम आयोजित केले जातात. हे कार्यक्रम वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला लोकप्रिय करण्यासाठी आणि समाजातील अंधश्रद्धा, खोटी माहिती आणि छद्मविज्ञान यांच्या विरोधात जनजागृती करतात.

इतिहास आणि पार्श्वभूमी.

       वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवसाची सुरुवात 2018 मध्ये झाली, जेव्हा AIPSN आणि MANS यांनी 20 ऑगस्टला डॉ. दाभोलकर यांच्या हत्येच्या स्मृतीत हा दिवस साजरा करण्याची घोषणा केली. डॉ. दाभोलकर यांच्यासोबतच, श्री गोविंद पानसरे, प्रो. एम.एम. कल्बुर्गी आणि गौरी लंकेश यांसारख्या अन्य तर्कशुद्धवाद्यांच्या हत्यांच्या पार्श्वभूमीवर हा दिवस सुरू झाला. हे सर्व व्यक्ती अंधश्रद्धा आणि कट्टरवादाच्या विरोधात लढत होते आणि त्यांच्या हत्या हे वैज्ञानिक विचारांच्या विरोधातील हिंसक प्रतिक्रिया होत्या.

        2018 पासून हा दिवस दरवर्षी साजरा होत असून, 2024 मध्ये कोलकात्यात राष्ट्रीय अधिवेशन आयोजित करण्यात आले, ज्यात 'कोलकाता घोषणापत्र' (Kolkata Declaration) जारी करण्यात आले. या घोषणापत्रात वैज्ञानिक दृष्टिकोनाची व्याख्या विस्तारित करण्यात आली, ज्यात नैसर्गिक विज्ञानांसोबतच सामाजिक विज्ञान, मानविकी आणि दैनंदिन अनुभवांचा समावेश करण्यात आला. हे घोषणापत्र समाजातील अंधश्रद्धा, जातीयवाद आणि खोटी माहिती यांच्या विरोधात वैज्ञानिक विचारांना सामाजिक परिवर्तनाचे साधन म्हणून पाहते, जसे डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांनी वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला सामाजिक न्यायाचा आधार मानले होते.

        2025 मध्ये हा दिवस 8वा राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस म्हणून साजरा झाला, ज्यात AIPSN ने देशभरातील लोकांना वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी आवाहन केले. हा दिवस राष्ट्रीय विज्ञान दिवस (२८ फेब्रुवारी) पासून वेगळा आहे, जो सी.व्ही. रमण यांच्या शोधाच्या स्मृतीत साजरा केला जातो आणि वैज्ञानिक संशोधनावर केंद्रित असतो.

डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांचे योगदान:

       डॉ. नरेंद्र दाभोलकर हे वैद्यकीय डॉक्टर आणि तर्कशुद्धवादी होते, ज्यांनी 1989 मध्ये महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती (MANS) ची स्थापना केली. त्यांनी अंधश्रद्धा, जादूटोणा, भोंदूबाबा आणि कुप्रथा यांच्या विरोधात जनजागृती केली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे महाराष्ट्रात अंधश्रद्धा विरोधी कायदा (Anti-Superstition Law) लागू करण्यात आला. 20 ऑगस्ट 2012 रोजी पुण्यात त्यांची हत्या झाली, ज्यामुळे देशभरात वैज्ञानिक दृष्टिकोनाच्या समर्थकांमध्ये संताप निर्माण झाला. हा दिवस त्यांच्या बलिदानाच्या स्मृतीत साजरा केला जातो आणि अंधश्रद्धा विरोधातील लढाईला मजबूत करतो.

        दाभोलकर यांचे कार्य केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नव्हते; ते राष्ट्रीय स्तरावर वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देत होते. त्यांच्या हत्येनंतर, अन्य तर्कशुद्धवाद्यांच्या हत्यांनी हे स्पष्ट केले की, वैज्ञानिक विचारांच्या विरोधात हिंसक शक्ती कार्यरत आहेत. AIPSN सारख्या संघटनांनी हे कार्य पुढे नेले आहे.

वैज्ञानिक दृष्टिकोन म्हणजे काय?

        वैज्ञानिक दृष्टिकोन हे तर्कशुद्ध विचार, पुरावा-आधारित निर्णय आणि जिज्ञासू वृत्तीचे प्रतीक आहे. भारतीय राज्यघटनेत हे कलम 51ए(एच) द्वारे नागरिकांचे मूलभूत कर्तव्य म्हणून सांगितले आहे. यात अंधश्रद्धा, धार्मिक कट्टरवाद आणि छद्मविज्ञान यांच्या विरोधात वैज्ञानिक विकासाला प्रोत्साहन देणे समाविष्ट आहे. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला राष्ट्रनिर्माणाचा आधार मानले, तर डॉ. आंबेडकर यांनी त्याला सामाजिक न्यायाचा भाग बनवले.

        आजच्या काळात, सोशल मीडिया वर खोटी माहिती आणि छद्मविज्ञान यांच्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी वैज्ञानिक दृष्टिकोन आवश्यक आहे. हा दिवस हे शिकवतो की, विज्ञान केवळ प्रयोगशाळेत नाही, तर दैनंदिन जीवनातही आहे – जसे की,  "का?" असा प्रश्न विचारणे आणि उत्तर शोधणे.

2025 च्या उत्सवाची थीम आणि उपक्रम.

2025 मध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवसाची थीम "का?" (Ask Why?) होती, जी जिज्ञासा आणि समालोचक विचारांना प्रोत्साहन देते. AIPSN ने 1 ऑगस्ट ते 5 सप्टेंबर पर्यंत सिग्नेचर कॅम्पेन सुरू केले, ज्यात वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी जनतेच्या सहभागाची मागणी करण्यात आली. देशभरात रॅली, सार्वजनिक व्याख्याने, नाटके, प्रदर्शने आणि अंधश्रद्धा विरोधी जनजागृती कार्यक्रम आयोजित करण्यात आले.

        वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस हा केवळ एक स्मृती दिवस नाही, तर समाजातील अंधश्रद्धा आणि कट्टरवादाच्या विरोधात सतत लढाई आहे. 2025 मध्ये "का?" थीमने हे स्पष्ट केले की, जिज्ञासा हे वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचे मूळ आहे. डॉ. दाभोलकर यांचे कार्य आजही प्रेरणा देत आहे आणि AIPSN सारख्या संघटना हे कार्य पुढे नेत आहेत. प्रत्येक नागरिकाने वैज्ञानिक दृष्टिकोन अवलंबून, एक न्यायपूर्ण आणि प्रगतशील भारत निर्माण करण्यात योगदान द्यावे. अधिक माहितीसाठी AIPSN च्या वेबसाइट https://aipsn.net वर भेट द्या.