महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात साजरा होणारा पोळा हा सण शेतकऱ्यांच्या जीवनातील एक महत्त्वपूर्ण उत्सव आहे. हा सण बैल आणि गायींप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी ओळखला जातो, जे शेतीच्या कामात शेतकऱ्यांचे मुख्य सहाय्यक असतात. पोळ्याला शेतकऱ्यांची दिवाळी म्हणून संबोधले जाते, कारण दिवाळीप्रमाणेच हा सण आनंद, सजावट, पूजा आणि मेजवानीने भरलेला असतो. वर्षभर शेतात कष्ट करणाऱ्या बैलांना आराम देऊन, त्यांची पूजा करून आणि त्यांना सजवून शेतकरी या सणाचा आनंद घेतात. हा सण केवळ धार्मिकच नव्हे तर सांस्कृतिक आणि सामाजिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण आहे, जो शेती आणि पशुपालनाच्या परंपरेचे प्रतिबिंब आहे.
पोळा सणाचा इतिहास.
पोळा सणाची सुरुवात प्राचीन काळातील कृषी समाजात झाली असे मानले जाते. हिंदू धार्मिक ग्रंथांमध्ये बैलांना धर्म (न्याय) आणि शक्तीचे प्रतीक मानले जाते. एका पौराणिक कथेनुसार, बैलांनी त्यांच्या दैनंदिन कष्टांची तक्रार भगवान शिवाकडे केली, त्यानंतर भगवान शिवाने बैलांना एक दिवस विश्रांती आणि सन्मान देण्याचे ठरवले. दुसऱ्या कथेनुसार, भगवान कृष्णाने पोलासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केला, जो बैलाच्या रूपात होता, आणि त्यातून पोळा सणाची सुरुवात झाली.
महाराष्ट्रात हा सण मुख्यतः सर्व समाजात मध्य आणि पूर्व भागात साजरा होतो. हा सण दक्षिण भारतातील मट्टू पोंगल आणि उत्तर भारतातील गोधान उत्सवाशी साम्य दाखवतो, जे सर्व पशुपालन आणि कृषीशी निगडित आहेत. प्राचीन काळापासून शेतकरी बैलांना शेतीचे आधारस्तंभ मानत आले आहेत, आणि पोळा हा त्यांच्या कष्टांचा सन्मान करण्याचा उत्सव आहे.
पोळा सण शेतकऱ्यांसाठी दिवाळीप्रमाणे असतो, कारण हा त्यांच्या वर्षभराच्या कष्टांचा उत्सव असतो. बैल शेतीत नांगरणी, पेरणी आणि वाहतुकीसाठी आवश्यक असतात, आणि या सणाद्वारे शेतकरी त्यांच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करतात. हा सण सामाजिक एकता, कौटुंबिक बंधन आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. बैलांना विश्रांती देऊन, शेतकरी स्वतःही विश्रांती घेतात आणि नवीन ऊर्जेने शेतीकडे वळतात.
धार्मिकदृष्ट्या, बैल हे भगवान शिवाच्या नंदीचे प्रतीक आहेत. हा सण पिठोरी अमावस्येला येतो, ज्याला कुशाग्रहणी किंवा कुशोत्पटिनी अमावस्या असेही म्हणतात. शेतकऱ्यांसाठी हा सण समृद्ध पीक आणि सुख-समृद्धीची प्रार्थना करण्याचा असतो. ग्रामीण भागात हा सण शाळांना सुट्टी असतो, आणि बैलांना कामापासून मुक्त केले जाते.
पोळा सण श्रावण किंवा भाद्रपद महिन्यातील अमावस्येला साजरा केला जातो. 2025 मध्ये हा सण शुक्रवार, 22 ऑगस्ट रोजी आहे. काही भागात हा सण दोन दिवस साजरा होतो: पहिला दिवस 'मोठा पोळा' किंवा 'खांदामळणी' म्हणून, ज्यात बैलांना स्वच्छ करून मळणी केली जाते; आणि दुसरा दिवस 'तान्हा पोळा' म्हणून, ज्यात मुले मातीच्या बैलांची पूजा करतात.
पोळ्याच्या उत्सवाची तयारी आधीच सुरू होते. बैलांना आंघोळ घालून, तेल लावून, शिंगांना रंग देऊन सजवले जाते. त्यांच्या गळ्यात घंटा, माळा, बांगड्या आणि शाली टाकल्या जातात. गावातून मिरवणूक काढली जाते, ज्यात जुना बैल आघाडी घेतो आणि तोरण फोडतो. संगीत आणि नृत्याने ही मिरवणूक उत्साही असते.
घरात रांगोळ्या काढल्या जातात, दरवाज्यावर तोरण लावले जाते. पूजा थाळीत कुंकू, पाणी आणि मिठाई ठेवली जाते. मिरवणुकीनंतर बैलांची आरती करून पूजा केली जाते. बैलांना पुरणपोळी, खीरापात, बाजरीची भाकरी, पिठला-भाकरी, शेंगदाणा लाडू यासारख्या विशेष पदार्थांचा नैवेद्य दिला जातो.
मुले माती किंवा लाकडी बैल सजवून पूजा करतात आणि गावात फिरून भेटवस्तू गोळा करतात. काही ठिकाणी बैल सजावट स्पर्धा आयोजित केल्या जातात. गावात जत्रा भरतात, ज्यात स्थानिक हस्तकला आणि पदार्थ विकले जातात.
महाराष्ट्रात पोळा सणाचे स्वरूप भागानुसार बदलते. विदर्भात जत्रा आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम मोठे असतात, पश्चिम महाराष्ट्रात भव्य मिरवणुका काढल्या जातात, तर नाशिक आणि पुण्यात शिवमंदिरात विशेष प्रार्थना आणि सामुदायिक भोजन आयोजित केले जाते. नागपूरमध्ये 'तान्हा पोळा' मुले मोठ्या उत्साहाने साजरा करतात.
महाराष्ट्राबाहेर छत्तीसगढ आणि मध्यप्रदेशातही हा सण साजरा होतो, ज्यात थेटरी, खुरमी आणि चकली यासारख्या मिठाई बनवल्या जातात.
पोळ्याच्या निमित्ताने पुरणपोळी, खीर, बाजरीची भाकरी, पिठला, शेंगदाणा लाडू यासारखे पारंपरिक पदार्थ बनवले जातात. हे पदार्थ बैलांना नैवेद्य म्हणून दिले जातात आणि कुटुंबात वाटले जातात.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा