iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्म: कर्मयोगी भारत योजनेचे डिजिटल हृदय.

iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्म: कर्मयोगी भारत योजनेचे डिजिटल हृदय. 

       iGOT कर्मयोगी हे कर्मयोगी हे कर्मयोगी भारत योजनेच्या अंतर्गत एक क्रांतिकारी डिजिटल प्लॅटफॉर्म आहे, जे राष्ट्रीय नागरी सेवा क्षमता निर्माण कार्यक्रम (National Programme for Civil Services Capacity Building - NPCSCB) चा भाग आहे. हे प्लॅटफॉर्म 2022 मध्ये सुरू करण्यात आले आणि ते कर्मयोगी भारत नावाच्या विशेष उद्देश वाहन (Special Purpose Vehicle - SPV) द्वारे व्यवस्थापित केले जाते, जी कंपनी कायद्याच्या कलम 8 अंतर्गत 31 जानेवारी 2022 रोजी नोंदणीकृत झाली. हे प्लॅटफॉर्म सरकारी कर्मचाऱ्यांना 'कर्मचारी' पासून 'कर्मयोगी' बनवण्यासाठी डिझाइन केले आहे, ज्यात सतत शिकणे, कौशल्य विकास आणि भूमिका-आधारित शासनावर भर आहे. भगवद्गीतेच्या कर्मयोग संकल्पनेपासून प्रेरित, हे प्लॅटफॉर्म सरकारी अधिकाऱ्यांना कधीही, कुठेही आणि कोणत्याही डिव्हाइसवर शिकण्याची सुविधा देते, जेणेकरून ते अधिक कार्यक्षम, पारदर्शक आणि नागरिककेंद्रित बनतील.

       2025 पर्यंत, iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्मने 1 कोटीपेक्षा अधिक नोंदणीकृत वापरकर्ते ओलांडले आहेत, जे जानेवारी 2023 मधील 3 लाख वापरकर्त्यांपासून 30 पटीने वाढ आहे. हे जगातील सर्वात मोठे डिजिटल क्षमता निर्माण व्यासपीठ आहे, जे केंद्रातील 46 लाख आणि एकूण 1.5 कोटी सरकारी कर्मचाऱ्यांना कव्हर करते. या लेखात iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्मची उद्देश, वैशिष्ट्ये, उपलब्ध कोर्स, उपलब्ध्या, वापरकर्ता अनुभव आणि भविष्यातील योजना यावर सविस्तर चर्चा केली जाईल.

iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्मचा उद्देश.

       iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्मचा मुख्य उद्देश सरकारी कर्मचाऱ्यांना सतत शिकण्याच्या संधी उपलब्ध करणे आहे, जेणेकरून ते भविष्याभिमुख आणि प्रभावी शासनासाठी तयार होतील. हे प्लॅटफॉर्म कर्मयोगी भारत योजनेच्या अंतर्गत कार्यरत आहे, ज्यात दृष्टिकोन, कौशल्य आणि ज्ञान (ASK - Attitude, Skills, Knowledge) यावर भर देऊन नियम-आधारित ते भूमिका-आधारित शासनाकडे संक्रमण होते. प्लॅटफॉर्मचे उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत:

- सरकारी अधिकाऱ्यांना व्यावसायिक आणि वैयक्तिक विकासासाठी सक्षम करणे.

- विभागीय आणि क्षेत्रीय सहयोग वाढवणे.

- COVID-19 सारख्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना तयार करणे.

- समान आणि तंत्रज्ञान-आधारित क्षमता निर्माणाच्या संधी उपलब्ध करणे.

- नागरिककेंद्रित शासनाला प्रोत्साहन देणे आणि उच्च दर्जाचे वर्तन राखणे.

       हे प्लॅटफॉर्म 'फिट फॉर पर्पज' सोल्यूशन आहे, जे 2 कोटीपेक्षा अधिक अधिकाऱ्यांच्या क्षमता वाढवण्यासाठी राज्य-ऑफ-द-आर्ट इन्फ्रास्ट्रक्चर प्रदान करते.

iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्मचे मुख्य वैशिष्ट्ये.

       iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्ममध्ये अनेक आधुनिक वैशिष्ट्ये आहेत, ज्यात 70-20-10 शिकणे मॉडेलचा अवलंब केला जातो (70% नोकरीवरील अनुभव, 20% सहयोग आणि 10% नियोजित प्रशिक्षण. मुख्य वैशिष्ट्ये:

1). वैयक्तिकृत शिकणे: वापरकर्त्यांच्या गरजेनुसार AI-आधारित शिफारसी, ज्यात माझा iGOT डॅशबोर्डद्वारे वैयक्तिक प्रगती ट्रॅक केली जाते.

2). मिश्रित कार्यक्रम: ऑनलाइन, ऑफलाइन आणि ब्लेंडेड लर्निंग, ज्यात फेस-टू-फेस आणि डिजिटल कोर्स एकत्रित आहेत.

3). बहुभाषिक सामग्री: 16 भाषांमध्ये उपलब्ध कोर्स, ज्यात क्षेत्रीय भाषांचा समावेश आहे, जेणेकरून सर्व स्तरावरील कर्मचाऱ्यांना प्रवेश मिळेल.

4). प्रॉक्टर्ड मूल्यमापन: प्रमाणित मूल्यमापन आणि प्रमाणपत्रे, ज्यात टेलीमेट्री डेटा विश्लेषणाद्वारे प्रगतीचे मूल्यमापन होते.

5). सहयोग साधने: मंत्रालये आणि विभागांमधील सायलो तोडणे आणि राष्ट्रीय उद्देशांसाठी एकत्र कार्य.

6). मोबाइल ऍप: Android आणि iOS वर उपलब्ध, ज्यात ऑफलाइन डाउनलोड आणि सिंक सुविधा आहे.

7). तक्रार व्यवस्थापन: वापरकर्त्यांसाठी तक्रार नोंदणी आणि निराकरणाची यंत्रणा.

8). AI आणि तंत्रज्ञान एकत्रीकरण: वापरकर्ता अनुभव सुधारण्यासाठी AI चा वापर, ज्यात सामग्री क्युरेशन आणि गुणवत्ता तपासणी समाविष्ट आहे.

        प्लॅटफॉर्म कर्मयोगी क्षमता मॉडेल (KCM) वर आधारित आहे, जे भारतीय ज्ञान परंपरेवर आधारित आहे आणि कर्मचाऱ्यांना सक्षम, सशक्त आणि विकसित करण्यावर भर देते.

उपलब्ध कोर्स आणि सामग्री.

     iGOT कर्मयोगीवर 2400 पेक्षा अधिक कोर्स उपलब्ध आहेत, जे 200 पेक्षा अधिक योगदानकर्त्यांकडून (केंद्र आणि राज्य मंत्रालये, प्रशिक्षण संस्था, नागरी समाज संस्था, शैक्षणिक संस्था आणि खाजगी क्षेत्र) पुरवले जातात. कोर्स विविध विषयांवर आहेत, जसे:

1)- प्रशासकीय कौशल्य: शासन, धोरण निर्मिती, नेतृत्व.

2)- तंत्रज्ञान: AI, डेटा विश्लेषण, सायबर सिक्युरिटी.

3)- मऊ कौशल्य: संवाद, टीमवर्क, नैतिकता.

4)- क्षेत्रीय: कृषी, आरोग्य, शिक्षण इत्यादी.

        कोर्स क्षेत्रीय भाषांमध्ये उपलब्ध असल्याने, ते अधिक समावेशक आहेत. पहिल्या कर्मयोगी सप्ताह (19-27 ऑक्टोबर 2024) मध्ये 32 लाख कोर्स पूर्ण झाले आणि 38 लाख शिकणे तास नोंदवले गेले.

उपलब्ध्या आणि २०२५ पर्यंतचे अद्यतने.

     2025 पर्यंत iGOT कर्मयोगीने मोठ्या उपलब्ध्या साधल्या आहेत. मे 2025 मध्ये, प्लॅटफॉर्मने 1 कोटी नोंदणीकृत वापरकर्ते ओलांडले, ज्यात 60% राज्य/केंद्रशासित प्रदेशांतील आणि 40% केंद्रातील आहेत. मुख्य उपलब्ध्या:

1)- 3.1 कोटीपेक्षा अधिक शिकणे प्रमाणपत्रे जारी.

2)- 3.8 कोटी शिकणे तास पूर्ण.

3)- 3 कोटीपेक्षा अधिक कोर्स नोंदण्या.

4)- आघाडीचे राज्य: बिहार, आंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश, राजस्थान, उत्तर प्रदेश.

5)- आंतरराष्ट्रीय रस: कॅरिबियन देश आणि इतर क्षेत्रांतून सहकार्याची चर्चा.

6)- जुलै 2025 मध्ये, DoPT ने iGOT वर अनिवार्य कोर्स पूर्ण करण्याबाबत आदेश जारी केले.

7)- ऑगस्ट 2025 मध्ये, प्रोफाइल अपडेट अनिवार्य करण्याबाबत सूचना.

        हे उपलब्ध्या डिजिटल पब्लिक इन्फ्रास्ट्रक्चर म्हणून iGOT च्या यशाचे दर्शक आहेत.

वापरकर्ता प्रवेश आणि लाभ.

        सरकारी कर्मचारी iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्मवर igotkarmayogi.gov.in द्वारे नोंदणी करू शकतात किंवा मोबाइल ऍप डाउनलोड करू शकतात. नोंदणी सरकारी ईमेल आयडीद्वारे होते, आणि प्रोफाइल अपडेट अनिवार्य आहे. लाभ:

1)- जीवनभर शिकण्याची संधी.

2)- करिअर प्रगतीसाठी प्रमाणपत्रे.

3)- AI-आधारित वैयक्तिकृत शिफारसी.

4)- विभागीय सहयोग आणि ज्ञान वाटप.

        वापरकर्ता प्रतिसाद सकारात्मक आहे, ज्यात ऍप रिव्ह्यूजमध्ये समृद्ध सामग्री आणि कौशल्य विकासाचे कौतुक आहे.

      iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्म हे कर्मयोगी भारत योजनेचे मुख्य साधन आहे, जे सरकारी कर्मचाऱ्यांना सशक्त करून आत्मनिर्भर भारताच्या दिशेने योगदान देते. 2025 पर्यंतच्या वाढीमुळे, हे प्लॅटफॉर्म शासन सुधारणेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहे. भविष्यात, क्षेत्रीय भाषांमध्ये अधिक कोर्स, AI सुधारणा आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य यावर भर असेल. सरकारी कर्मचाऱ्यांनी या प्लॅटफॉर्मचा लाभ घेऊन, अधिक प्रभावी शासन निर्माण करावे. अधिक माहितीसाठी, igotkarmayogi.gov.in वर भेट द्या.

खेलो इंडिया: भारतातील खेळ संस्कृतीचे पुनरुज्जीवन.

खेलो इंडिया: भारतातील खेळ संस्कृतीचे पुनरुज्जीवन.

      खेलो इंडिया ही भारत सरकारची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे जी देशातील खेळ संस्कृतीला आधारभूत स्तरावर पुनरुज्जीवित करण्यासाठी सुरू करण्यात आली आहे. 'खेलो इंडिया' म्हणजे 'भारत खेळा' असा अर्थ असून, ही योजना २०१७-१८ मध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली खेळमंत्री विजय गोयल आणि राज्यवर्धन सिंह राठोड यांच्या कार्यकाळात सुरू झाली. ही योजना खेळांच्या माध्यमातून जनसामान्यांना प्रोत्साहन देणे, प्रतिभावान खेळाडूंना ओळखणे, त्यांना प्रशिक्षण देणे आणि देशाला एक महान खेळाडू राष्ट्र बनविणे हे उद्दिष्ट आहे. खेलो इंडिया अंतर्गत विविध खेळ स्पर्धा, केंद्रे आणि पायाभूत सुविधांचा विकास केला जातो, ज्यामुळे लाखो तरुणांना खेळात भाग घेण्याची संधी मिळली.

खेलो इंडियाचा इतिहास.

       खेलो इंडियाची सुरुवात २०१७ मध्ये झाली, जेव्हा सरकारने खेळांच्या विकासासाठी एक राष्ट्रीय कार्यक्रम सुरू केला. २०१८ मध्ये दिल्लीत प्रथम खेलो इंडिया शाळा स्पर्धा आयोजित करण्यात आल्या, ज्यात १६ खेळांचा समावेश होता. २०१९ पासून या स्पर्धांना खेलो इंडिया युवा स्पर्धा असे नामकरण करण्यात आले आणि इंडियन ऑलिंपिक असोसिएशन (IOA) ची भागीदारी सुरू झाली. २०२० मध्ये खेलो इंडिया विद्यापीठ स्पर्धा आणि हिवाळी स्पर्धा सुरू झाल्या. २०२१-२२ ते २०२५-२६ पर्यंतच्या ऑपरेशनल मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार ही योजना अधिक विस्तृत करण्यात आली आहे. १ जुलै २०२५ रोजी खेलो भारत नीति-२०२५ सुरू करण्यात आली, जी पाच मुख्य स्तंभांवर आधारित आहे: जागतिक स्तरावर उत्कृष्टता, खेळांद्वारे आर्थिक विकास, सामाजिक विकास, खेळांना लोकचळवळ बनविणे आणि राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० सोबत एकत्रीकरण.

खेलो इंडियाचा उद्देश.

       खेलो इंडियाचे मुख्य उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत:

1)- आधारभूत स्तरावर खेळ संस्कृतीचा विकास करणे आणि सर्व खेळांसाठी मजबूत चौकट तयार करणे.

2)- प्रतिभावान खेळाडूंना ओळखणे, त्यांना प्रशिक्षण देणे आणि त्यांच्या विकासासाठी आर्थिक सहाय्य प्रदान करणे. प्राधान्य खेळांमधील खेळाडूंना दरवर्षी ५ लाख रुपयांची आर्थिक मदत ८ वर्षांसाठी दिली जाते.

3)- खेळांद्वारे मुलांचा सर्वांगीण विकास, समुदाय विकास, सामाजिक एकीकरण, लिंग समानता, निरोगी जीवनशैली आणि राष्ट्रीय अभिमान वाढविणे.

4)- खेळ विज्ञान, वैद्यक आणि नवकल्पनांचा वापर करून खेळाडूंची कामगिरी सुधारणे.

5)- महिलांसाठी, अपंग व्यक्तींसाठी आणि दुर्गम भागांसाठी समावेशकता सुनिश्चित करणे.

6)- १४ ऑलिंपिक खेळांवर विशेष लक्ष केंद्रित करून देशाला खेळ महासत्ता बनविणे.

घटक आणि कार्यक्रम.

खेलो इंडिया योजनेचे पाच मुख्य घटक आहेत:

1). खेळ पायाभूत सुविधांचा निर्माण आणि अपग्रेडेशन: 

      सिंथेटिक ट्रॅक, हॉकी मैदान, फुटबॉल टर्फ, बहुउद्देशीय हॉल, स्विमिंग पूल इत्यादींचा विकास. राज्य, शैक्षणिक संस्था आणि संरक्षण संस्थांना यासाठी निधी दिला जातो.

2). खेळ स्पर्धा आणि प्रतिभा विकास: 

     खेलो इंडिया युवा स्पर्धा, विद्यापीठ स्पर्धा, हिवाळी स्पर्धा इत्यादी. २०२५ मध्ये युवा स्पर्धांमध्ये २७ खेळांचा समावेश आहे, ज्यात पारंपरिक खेळ जसे कलारीपयट्टू, मल्लखंब आणि गटका समाविष्ट आहेत. प्रतिभा ओळखण्यासाठी राष्ट्रीय स्पर्धा आणि समुदाय प्रशिक्षक विकास.

3). खेलो इंडिया केंद्रे आणि खेळ अकादम्या:

६७९ जिल्ह्यांमध्ये १००० हून अधिक केंद्रे आहेत, ज्यात खेलो इंडिया राज्य उत्कृष्टता केंद्रे (KISCE) समाविष्ट आहेत. माजी चॅम्पियन खेळाडूंना प्रशिक्षक म्हणून नियुक्त केले जाते.

4). फिट इंडिया चळवळ: 

      शाळा मुलांच्या शारीरिक मूल्यांकन, फिट इंडिया शाळा प्रमाणपत्र आणि फिटनेस मोहिमा जसे क्विझ आणि धावणे.

5). खेळांद्वारे समावेशकता वाढविणे: 

      दुर्गम भागांमध्ये शांतता आणि विकासासाठी खेळ, ग्रामीण/स्वदेशी/आदिवासी खेळांचा प्रचार, अपंग व्यक्ती आणि महिलांसाठी खेळ.

      याशिवाय, खेलो इंडिया अस्मिता २०२५ अंतर्गत महिलांसाठी खेळ लीग आणि ग्रासरूट स्तरावर विकासावर भर आहे.

उपलब्ध्या.

     खेलो इंडियाने अनेक उपलब्ध्या मिळवल्या आहेत:

1)- ३४१ सुविधा आणि १००० हून अधिक खेळ केंद्रे जोडली गेली.

2)- युवा स्पर्धांमध्ये महाराष्ट्राने २०१९, २०२०, २०२३, २०२४ आणि २०२५ मध्ये विजय मिळवला, तर हरियाणाने २०१८ आणि २०२१ मध्ये.

3)- विद्यापीठ स्पर्धांमध्ये पंजाब विद्यापीठ आणि चंदीगढ विद्यापीठाने यश मिळवले.

4)- हिवाळी स्पर्धांमध्ये जम्मू आणि काश्मीरने बहुतेक वेळा विजय मिळवला.

5)- मिनर्वा अकादमीला २०२० मध्ये KISCE म्हणून मान्यता मिळाली आणि राजस्थानमध्ये ३३ केंद्रे सुरू झाली.

6)- पारंपरिक खेळांना प्रोत्साहन देऊन त्यांची लोकप्रियता वाढवली.

खेलो इंडियाचा प्रभाव.

     खेलो इंडियाचा प्रभाव देशभर दिसून येतो. ही योजना लाखो तरुणांना खेळात सहभागी करून घेते, ज्यामुळे आरोग्य, शिक्षण आणि सामाजिक विकास होतो. प्रतिभा ओळख आणि विकासामुळे भारताची ऑलिंपिक आणि आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमधील कामगिरी सुधारली आहे. महिलांसाठी आणि अपंगांसाठी विशेष सुविधांमुळे समावेशकता वाढली आहे. खेळांद्वारे आर्थिक संधी निर्माण होत आहेत, जसे रोजगार आणि पर्यटन. ही योजना खेळांना लोकचळवळ बनवते आणि राष्ट्रीय शिक्षण धोरणाशी जोडून शैक्षणिक संस्थांमध्ये खेळांना प्राधान्य देते.

      खेलो भारत नीति-२०२५ अंतर्गत भविष्यातील योजना जागतिक उत्कृष्टता, आर्थिक विकास आणि सामाजिक एकीकरणावर केंद्रित आहे. अधिक केंद्रे, स्पर्धा आणि तंत्रज्ञानाचा वापर (जसे एआय-सहाय्यित प्रतिभा ओळख) करण्याची योजना आहे. २०२५-२६ पर्यंत योजना अधिक विस्तृत होईल, ज्यात CSR आणि सरकारी योजनांच्या एकत्रीकरणाने निधी वाढवला जाईल. अंतिम ध्येय भारताला खेळ महासत्ता बनविणे आहे.

      खेलो इंडिया ही योजना भारताच्या खेळ भविष्याची आधारशिला आहे, जी तरुण पिढीला प्रेरणा देते आणि देशाला जागतिक स्तरावर चमकण्यास मदत करते.

राष्ट्रीय क्रीडा दिन: भारतातील खेळ संस्कृतीचा उत्सव.

राष्ट्रीय क्रीडा दिन: भारतातील खेळ संस्कृतीचा उत्सव.

       राष्ट्रीय क्रीडा दिन हा भारतात दरवर्षी २९ ऑगस्ट रोजी साजरा केला जाणारा एक महत्त्वपूर्ण दिवस आहे. हा दिवस हॉकीचे जादूगार म्हणून ओळखले जाणारे मेजर ध्यानचंद यांच्या जन्मदिनानिमित्त (२९ ऑगस्ट १९०५) साजरा केला जातो. ध्यानचंद यांनी भारताला हॉकीमध्ये जागतिक स्तरावर यश मिळवून दिले असून, त्यांच्या स्मृतीत हा दिवस खेळाडूंना सन्मानित करण्यासाठी आणि जनसामान्यांना खेळ आणि शारीरिक तंदुरुस्तीला प्रोत्साहन देण्यासाठी समर्पित आहे. २०२५ मध्ये हा दिवस तीन दिवसीय जन आंदोलन म्हणून साजरा केला जात आहे, ज्यामुळे देशभरात खेळ आणि फिटनेसची चळवळ उभी राहणार आहे.

राष्ट्रीय क्रीडा दिनाचा इतिहास.

       मेजर ध्यानचंद यांचा जन्म २९ ऑगस्ट १९०५ रोजी अलाहाबाद (आता प्रयागराज) येथे झाला. ते भारतीय लष्करात सामील झाले आणि त्यांच्या हॉकी कौशल्यामुळे जगप्रसिद्ध झाले. १९२६ ते १९४९ या कारकिर्दीत त्यांनी ४०० हून अधिक गोल केले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने १९२८ (एम्स्टरडॅम), १९३२ (लॉस एंजेलिस) आणि १९३६ (बर्लिन) ऑलिंपिकमध्ये सुवर्णपदके जिंकली. ध्यानचंद यांना 'हॉकीचे जादूगार' म्हणून ओळखले जाते, कारण त्यांच्या स्टिकवर चेंडू जणू चिकटलेला असायचा. त्यांच्या प्रशिक्षक पंकज गुप्ता यांच्याकडून त्यांनी खेळ शिकला.

         राष्ट्रीय क्रीडा दिनाची सुरुवात १९९५ मध्ये झाली, परंतु २०१२ पासून तो राष्ट्रीय स्तरावर साजरा केला जाऊ लागला. भारत सरकारने ध्यानचंद यांच्या जन्मदिनाला राष्ट्रीय क्रीडा दिन म्हणून घोषित केले, ज्यामुळे खेळाडूंना प्रोत्साहन मिळावे आणि तरुण पिढी खेळांकडे वळावी हे उद्दिष्ट आहे. २०१९ मध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी फिट इंडिया मूव्हमेंट सुरू केले, ज्याने या दिवसाला अधिक महत्त्व प्राप्त झाले.

राष्ट्रीय क्रीडा दिनाचे महत्त्व.

       राष्ट्रीय क्रीडा दिनाचे महत्त्व केवळ ध्यानचंद यांच्या स्मृतीपुरते मर्यादित नाही, तर तो देशातील खेळ संस्कृतीला मजबूत करण्यासाठी एक व्यासपीठ आहे. या दिवशी खेळाडूंना सन्मानित केले जाते, ज्यात राष्ट्रपतींच्या हस्ते खेल रत्न, अर्जुन पुरस्कार, द्रोणाचार्य पुरस्कार आणि ध्यानचंद पुरस्कार दिले जातात. हे पुरस्कार खेळाडू आणि प्रशिक्षकांच्या योगदानाला मान्यता देतात.

       या दिवसाचे मुख्य उद्देश आहेत:

1)- तरुणांना खेळ आणि शारीरिक तंदुरुस्तीला प्रोत्साहन देणे, ज्यामुळे जीवनशैलीशी संबंधित आजार टाळता येतील.

2)- खेळांद्वारे शिस्त, टीमवर्क, मैत्री आणि समानता यांसारख्या मूल्यांचा प्रसार.

3)- अपंग, महिला आणि दुर्गम भागातील लोकांसाठी समावेशक खेळांना प्रोत्साहन.

4)- भारताला जागतिक खेळ महासत्ता बनविणे, जसे २०३६ ऑलिंपिक आयोजनाच्या दृष्टीने.

      २०२५ मध्ये या दिवसाचे महत्त्व अधिक वाढले आहे, कारण तो 'स्पोर्ट टू प्रमोट पीसफुल अँड इन्क्लूझिव्ह सोसायटीज' या थीमखाली साजरा केला जात आहे, ज्यामुळे खेळांद्वारे शांतता, एकता आणि समावेशकता वाढवण्यावर भर आहे.

उत्सव आणि कार्यक्रम.

       राष्ट्रीय क्रीडा दिन देशभरात विविध कार्यक्रमांद्वारे साजरा केला जातो. शाळा, महाविद्यालये, खेळ अकादम्या आणि समुदायमध्ये मध्ये स्पर्धा, वर्कशॉप आणि जागरूकता मोहिमा आयोजित केल्या जातात. लोक कबड्डी, मॅरेथॉन, बास्केटबॉल, हॉकी इत्यादी खेळांमध्ये भाग घेतात.

       २०२५ मध्ये हा दिवस तीन दिवसीय जन आंदोलन म्हणून साजरा केला जात आहे (२९ ते ३१ ऑगस्ट), ज्याचे नेतृत्व फिट इंडिया मिशन करत आहे. या वर्षीची कॅम्पेन थीम 'एक घंटा, खेल के मैदान में' आहे, ज्यामुळे लोकांना दररोज कमीत कमी एक तास खेळ आणि शारीरिक क्रियाकलापांसाठी वेळ देण्याचे आवाहन केले जात आहे.

कार्यक्रमांची रूपरेषा खालीलप्रमाणे आहे:

1)- दिवस १ (२९ ऑगस्ट): ध्यानचंद यांना श्रद्धांजली, फिट इंडिया प्लेज आणि एक तास खेळ स्पर्धा.

2)- दिवस २ (३० ऑगस्ट): खेळांवर चर्चा, फिटनेस व्याख्याने आणि पारंपरिक खेळ जसे खो-खो, कबड्डी, व्हॉलीबॉल, सॅक रेस आणि टग ऑफ वॉर यांच्या स्पर्धा.

3)- दिवस ३ (३१ ऑगस्ट): फिट इंडिया संडेज ऑन सायकल, योग सत्र, तरुणांसाठी खेळ स्पर्धा आणि ज्येष्ठ नागरिकांसाठी फिटनेस वॉक.

       हे कार्यक्रम शाळा, महाविद्यालये, युवा क्लब, रेसिडेंट वेलफेअर असोसिएशन, पंचायत, कॉर्पोरेट्स आणि खेळ संस्थांद्वारे आयोजित केले जातात. ३५ कोटी हून अधिक विद्यार्थी आणि नागरिक यात सहभागी होणार आहेत. ऑलिंपिक आणि पॅरालिंपिक पदक विजेते, खेळाडू आणि सार्वजनिक प्रतिनिधी देशभरात कार्यक्रमांना उपस्थित राहणार आहेत. याशिवाय, आत्मनिर्भर भारत अंतर्गत स्पोर्ट्स मॅन्युफॅक्चरिंगवर राष्ट्रीय कॉन्क्लेव आणि फिट इंडिया ऍपवर कार्बन सेव्हिंग्स इन्सेंटिव्हायझेशन फीचर सुरू केले जाईल.

उपलब्ध्या आणि प्रभाव.

        राष्ट्रीय क्रीडा दिनामुळे भारतात खेळ संस्कृतीला चालना मिळाली आहे. फिट इंडिया मूव्हमेंटमुळे लाखो लोक शारीरिक क्रियाकलापांमध्ये सहभागी झाले आहेत. या दिवसामुळे तरुणांना प्रेरणा मिळते आणि खेळाडूंना सन्मान मिळतो, ज्यामुळे भारताची जागतिक स्पर्धांमधील कामगिरी सुधारली आहे. २०२५ च्या तीन दिवसीय उत्सवामुळे हे प्रभाव अधिक विस्तृत होणार आहेत, ज्यामुळे खेळांना लोकचळवळ बनवण्यात मदत होईल.

        राष्ट्रीय क्रीडा दिन भविष्यात खेळांद्वारे शांतता आणि विकासाला प्रोत्साहन देण्यावर केंद्रित राहील. भारत २०३६ ऑलिंपिक आयोजनाच्या तयारीत आहे, आणि या दिवसाच्या माध्यमातून जनसहभाग वाढवला जाईल. हा दिवस केवळ स्मृती नाही, तर भारताच्या खेळ भविष्याची आधारशिला आहे, जो तरुणांना निरोगी आणि सक्रिय जीवनशैलीकडे नेतो.

राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस: तर्कशुद्ध विचारांना प्रोत्साहन.

राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस: तर्कशुद्ध विचारांना प्रोत्साहन.

      वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस, ज्याला राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस (National Scientific Temper Day - NSTD) म्हणून ओळखले जाते, हा भारतात 20 ऑगस्ट रोजी साजरा केला जाणारा एक महत्वपूर्ण दिवस आहे. हा दिवस अंधश्रद्धा, अज्ञान आणि कुप्रथा यांच्या विरोधात वैज्ञानिक विचार आणि तर्कशुद्ध दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी समर्पित आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 51ए(एच) नुसार, "वैज्ञानिक दृष्टिकोन, मानवतावाद आणि चौकशी व सुधारणेची भावना विकसित करणे" हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे. हा दिवस डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांच्या हत्येच्या स्मृतीत साजरा केला जातो, जे अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीचे संस्थापक होते आणि 20 ऑगस्ट 2012 रोजी पुण्यात त्यांची हत्या करण्यात आली. 2025 मध्ये हा दिवस 8वा राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस म्हणून साजरा करण्यात आला, ज्यात "का?" (Ask Why?) ही थीम होती, जी जिज्ञासा आणि समालोचक विचारांना प्रोत्साहन देते.

       हा दिवस सरकारी सुट्टी नसला तरी, ऑल इंडिया पीपल्स सायन्स नेटवर्क (AIPSN), महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती (MANS) आणि इतर तर्कशुद्धवादी संघटना यांच्या माध्यमातून देशभरात कार्यक्रम आयोजित केले जातात. हे कार्यक्रम वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला लोकप्रिय करण्यासाठी आणि समाजातील अंधश्रद्धा, खोटी माहिती आणि छद्मविज्ञान यांच्या विरोधात जनजागृती करतात.

इतिहास आणि पार्श्वभूमी.

       वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवसाची सुरुवात 2018 मध्ये झाली, जेव्हा AIPSN आणि MANS यांनी 20 ऑगस्टला डॉ. दाभोलकर यांच्या हत्येच्या स्मृतीत हा दिवस साजरा करण्याची घोषणा केली. डॉ. दाभोलकर यांच्यासोबतच, श्री गोविंद पानसरे, प्रो. एम.एम. कल्बुर्गी आणि गौरी लंकेश यांसारख्या अन्य तर्कशुद्धवाद्यांच्या हत्यांच्या पार्श्वभूमीवर हा दिवस सुरू झाला. हे सर्व व्यक्ती अंधश्रद्धा आणि कट्टरवादाच्या विरोधात लढत होते आणि त्यांच्या हत्या हे वैज्ञानिक विचारांच्या विरोधातील हिंसक प्रतिक्रिया होत्या.

        2018 पासून हा दिवस दरवर्षी साजरा होत असून, 2024 मध्ये कोलकात्यात राष्ट्रीय अधिवेशन आयोजित करण्यात आले, ज्यात 'कोलकाता घोषणापत्र' (Kolkata Declaration) जारी करण्यात आले. या घोषणापत्रात वैज्ञानिक दृष्टिकोनाची व्याख्या विस्तारित करण्यात आली, ज्यात नैसर्गिक विज्ञानांसोबतच सामाजिक विज्ञान, मानविकी आणि दैनंदिन अनुभवांचा समावेश करण्यात आला. हे घोषणापत्र समाजातील अंधश्रद्धा, जातीयवाद आणि खोटी माहिती यांच्या विरोधात वैज्ञानिक विचारांना सामाजिक परिवर्तनाचे साधन म्हणून पाहते, जसे डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांनी वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला सामाजिक न्यायाचा आधार मानले होते.

        2025 मध्ये हा दिवस 8वा राष्ट्रीय वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस म्हणून साजरा झाला, ज्यात AIPSN ने देशभरातील लोकांना वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी आवाहन केले. हा दिवस राष्ट्रीय विज्ञान दिवस (२८ फेब्रुवारी) पासून वेगळा आहे, जो सी.व्ही. रमण यांच्या शोधाच्या स्मृतीत साजरा केला जातो आणि वैज्ञानिक संशोधनावर केंद्रित असतो.

डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांचे योगदान:

       डॉ. नरेंद्र दाभोलकर हे वैद्यकीय डॉक्टर आणि तर्कशुद्धवादी होते, ज्यांनी 1989 मध्ये महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती (MANS) ची स्थापना केली. त्यांनी अंधश्रद्धा, जादूटोणा, भोंदूबाबा आणि कुप्रथा यांच्या विरोधात जनजागृती केली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे महाराष्ट्रात अंधश्रद्धा विरोधी कायदा (Anti-Superstition Law) लागू करण्यात आला. 20 ऑगस्ट 2012 रोजी पुण्यात त्यांची हत्या झाली, ज्यामुळे देशभरात वैज्ञानिक दृष्टिकोनाच्या समर्थकांमध्ये संताप निर्माण झाला. हा दिवस त्यांच्या बलिदानाच्या स्मृतीत साजरा केला जातो आणि अंधश्रद्धा विरोधातील लढाईला मजबूत करतो.

        दाभोलकर यांचे कार्य केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नव्हते; ते राष्ट्रीय स्तरावर वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देत होते. त्यांच्या हत्येनंतर, अन्य तर्कशुद्धवाद्यांच्या हत्यांनी हे स्पष्ट केले की, वैज्ञानिक विचारांच्या विरोधात हिंसक शक्ती कार्यरत आहेत. AIPSN सारख्या संघटनांनी हे कार्य पुढे नेले आहे.

वैज्ञानिक दृष्टिकोन म्हणजे काय?

        वैज्ञानिक दृष्टिकोन हे तर्कशुद्ध विचार, पुरावा-आधारित निर्णय आणि जिज्ञासू वृत्तीचे प्रतीक आहे. भारतीय राज्यघटनेत हे कलम 51ए(एच) द्वारे नागरिकांचे मूलभूत कर्तव्य म्हणून सांगितले आहे. यात अंधश्रद्धा, धार्मिक कट्टरवाद आणि छद्मविज्ञान यांच्या विरोधात वैज्ञानिक विकासाला प्रोत्साहन देणे समाविष्ट आहे. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला राष्ट्रनिर्माणाचा आधार मानले, तर डॉ. आंबेडकर यांनी त्याला सामाजिक न्यायाचा भाग बनवले.

        आजच्या काळात, सोशल मीडिया वर खोटी माहिती आणि छद्मविज्ञान यांच्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी वैज्ञानिक दृष्टिकोन आवश्यक आहे. हा दिवस हे शिकवतो की, विज्ञान केवळ प्रयोगशाळेत नाही, तर दैनंदिन जीवनातही आहे – जसे की,  "का?" असा प्रश्न विचारणे आणि उत्तर शोधणे.

2025 च्या उत्सवाची थीम आणि उपक्रम.

2025 मध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवसाची थीम "का?" (Ask Why?) होती, जी जिज्ञासा आणि समालोचक विचारांना प्रोत्साहन देते. AIPSN ने 1 ऑगस्ट ते 5 सप्टेंबर पर्यंत सिग्नेचर कॅम्पेन सुरू केले, ज्यात वैज्ञानिक दृष्टिकोनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी जनतेच्या सहभागाची मागणी करण्यात आली. देशभरात रॅली, सार्वजनिक व्याख्याने, नाटके, प्रदर्शने आणि अंधश्रद्धा विरोधी जनजागृती कार्यक्रम आयोजित करण्यात आले.

        वैज्ञानिक दृष्टिकोन दिवस हा केवळ एक स्मृती दिवस नाही, तर समाजातील अंधश्रद्धा आणि कट्टरवादाच्या विरोधात सतत लढाई आहे. 2025 मध्ये "का?" थीमने हे स्पष्ट केले की, जिज्ञासा हे वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचे मूळ आहे. डॉ. दाभोलकर यांचे कार्य आजही प्रेरणा देत आहे आणि AIPSN सारख्या संघटना हे कार्य पुढे नेत आहेत. प्रत्येक नागरिकाने वैज्ञानिक दृष्टिकोन अवलंबून, एक न्यायपूर्ण आणि प्रगतशील भारत निर्माण करण्यात योगदान द्यावे. अधिक माहितीसाठी AIPSN च्या वेबसाइट https://aipsn.net वर भेट द्या.

कर्मयोगी भारत: राष्ट्रीय नागरी सेवा क्षमता निर्माण कार्यक्रम.

कर्मयोगी भारत: राष्ट्रीय नागरी सेवा क्षमता निर्माण कार्यक्रम.

        कर्मयोगी भारत ही भारत सरकारची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे, जी राष्ट्रीय नागरी सेवा क्षमता निर्माण कार्यक्रम (National Programme for Civil Services Capacity Building - NPCSCB) च्या रूपात ओळखली जाते. ही योजना 2020 मध्ये केंद्रीय मंत्रिमंडळाने सुरू केली गेली, ज्याचा मुख्य उद्देश नागरी सेवकांना सक्षम, भविष्याभिमुख आणि नागरिककेंद्रित बनवणे आहे. ही योजना भगवद्गीतेच्या 'कर्मयोग' संकल्पनेपासून प्रेरित आहे, ज्यात कर्म निष्काम भावनेने करणे आणि समाजाच्या हितासाठी कार्य करणे यावर भर आहे. कर्मयोगी भारत ही एक विशेष उद्देश वाहन (Special Purpose Vehicle - SPV) आहे, जी कार्मयोगी भारत नावाने कंपनी कायद्याच्या कलम 8 अंतर्गत 31 जानेवारी 2022 रोजी नोंदणीकृत झाली. ही योजना विभागीय प्रशिक्षण आणि कार्मिक विभाग (DoPT) अंतर्गत कार्यरत आहे आणि ती केंद्र आणि राज्य स्तरावरील सरकारी कर्मचाऱ्यांसाठी क्षमता वाढवण्याचे कार्य करते.

       या योजनेच्या माध्यमातून, सरकारी कर्मचारी 'कर्मचारी' पासून 'कर्मयोगी' बनतात, जे नियम-आधारित (rule-based) ते भूमिका-आधारित (role-based) शासनाकडे वळतात. ही जगातील सर्वात मोठी क्षमता निर्माण कार्यक्रम आहे, जी केंद्रातील 46 लाख कर्मचाऱ्यांना आणि एकूण 1.5 कोटी सरकारी अधिकाऱ्यांना कव्हर करते. 2025 पर्यंत, या योजनेच्या iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्मने 1 कोटीपेक्षा अधिक नोंदणीकृत वापरकर्ते ओलांडले आहेत, जे जानेवारी 2023 मधील 3 लाख वापरकर्त्यांपासून 30 पटीने वाढ आहे.

योजनेचा उद्देश.

      कर्मयोगी भारत योजनेचा मुख्य उद्देश नागरी सेवकांना भविष्यकाळासाठी तयार करणे आहे, जेणेकरून ते अधिक सर्जनशील, रचनात्मक आणि नवीनतम तंत्रज्ञानाने पारदर्शक बनतील. ही योजना अशी नागरी सेवा निर्माण करते जी प्रभावी सार्वजनिक सेवा वितरण आणि आत्मनिर्भर भारताच्या दिशेने कार्य करते. 

मुख्य उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत:

1)- नागरी सेवकांना सतत शिकण्याची संधी देणे आणि विभागीय व क्षेत्रीय सहयोग वाढवणे.

2)- क्षमता निर्माण करून, सरकारी कर्मचाऱ्यांना व्यावसायिक आणि वैयक्तिक विकासासाठी सक्षम करणे.

3)- नियम-आधारित ते भूमिका-आधारित शासनाकडे संक्रमण करणे, ज्यात दृष्टिकोन, कौशल्य आणि ज्ञान (ASK - Attitude, Skills, Knowledge) यावर भर आहे.

4)- COVID-19 सारख्या व्यत्ययांना सामोरे जाण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना तयार करणे आणि सामाजिक-आर्थिक विकास सुनिश्चित करणे.

5)- सर्व सरकारी अधिकाऱ्यांसाठी समान आणि तंत्रज्ञान-आधारित क्षमता निर्माणाच्या संधी उपलब्ध करणे.

      ही योजना नागरिककेंद्रित शासनाला प्रोत्साहन देते आणि सरकारी कर्मचाऱ्यांना उच्च दर्जाचे वर्तन आणि आचार राखण्यासाठी प्रेरित करते.

योजनेचे मुख्य वैशिष्ट्ये.

       कर्मयोगी भारत योजनेच्या मुख्य वैशिष्ट्यांमध्ये क्षमता-आधारित दृष्टिकोन, सतत शिकणे आणि तंत्रज्ञानाचा वापर समाविष्ट आहे. यात 70-20-10 मॉडेलचा अवलंब केला जातो, ज्यात 70% शिकणे नोकरीवरील अनुभवातून, 20% इतरांसोबत कार्य करताना आणि 10% नियोजित प्रशिक्षणातून येते.

योजनेचे इतर वैशिष्ट्ये:

1)- क्षमता-आधारित प्रशिक्षण: व्यक्तिगत गरजेनुसार दृष्टिकोन, कौशल्य आणि ज्ञान विकसित करणे.

2)- सतत शिकणे: जीवनभर शिकण्याच्या संधी, ज्यात तंत्रज्ञानाने समान प्रवेश सुनिश्चित केला जातो.

3)- सहयोग वाढवणे: मंत्रालये आणि विभागांमधील सायलो तोडणे आणि राष्ट्रीय उद्देशांसाठी एकत्र कार्य करणे.

4)- कार्यप्रदर्शन मूल्यमापन: क्षमता निर्माणाला संस्थागत आणि वैयक्तिक करिअर उद्देशांशी जोडणे.

5)- माझा iGOT: वैयक्तिकृत प्रशिक्षण शिफारसी, मिश्रित कार्यक्रम (ऑनलाइन आणि ऑफलाइन) आणि AI-आधारित सुधारणा.

- बहुभाषिक कोर्स: 16 भाषांमध्ये उपलब्ध, ज्यात क्षेत्रीय भाषांचा विस्तार.

योजनेचे स्तंभ (Pillars).

       कर्मयोगी भारत योजनेचे सहा मुख्य स्तंभ आहेत, जे तिच्या यशाचे आधार आहेत:

1). धोरण ढाचा (Policy Framework): नियम-आधारित ते भूमिका-आधारित प्रशिक्षणाकडे संक्रमण, ज्यात ASK मॉडेलचा वापर.

2). संस्थागत ढाचा (Institutional Framework): क्षमता निर्माण आयोग (Capacity Building Commission - CBC) आणि विशेष उद्देश वाहन (SPV) यांचा समावेश, जे मंत्रालयांच्या प्रगतीचे मूल्यमापन करतात.

3). क्षमता ढाचा (Competency Framework): कर्मयोगी क्षमता मॉडेल (KCM) अंतर्गत कौशल्य विकसित करणे.

4). डिजिटल शिकणे ढाचा (Digital Learning Framework): iGOT कर्मयोगी प्लॅटफॉर्म, जे ऑनलाइन प्रशिक्षणासाठी मुख्य व्यासपीठ आहे.

5). इलेक्ट्रॉनिक मानव संसाधन व्यवस्थापन प्रणाली (Electronic Human Resource Management System): HR व्यवस्थापन, बढती आणि नियुक्ती यासाठी.

6). निरीक्षण आणि मूल्यमापन ढाचा (Monitoring and Evaluation Framework): प्रगतीचे मूल्यमापन आणि सुधारणा.

     योजनेचे महत्त्व आणि प्रभाव.

     कर्मयोगी भारत योजनेचे महत्त्व हे आहे की, ती भारतीय नोकरशाहीत सुधारणा आणते आणि नागरी सेवकांना पारदर्शक, कार्यक्षम आणि नवीनतम बनवते.

योजनेचा  प्रभाव:

1)- शासन सुधारणा: नियम-आधारित ते भूमिका-आधारित शासन, ज्यामुळे सेवा वितरण सुधारते.

2)- डिजिटल सार्वजनिक पायाभूत सुविधा: iGOT सारख्या प्लॅटफॉर्मद्वारे डिजिटल शासनाला प्रोत्साहन.

3)- समावेशकता: राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशातील कर्मचाऱ्यांना समान संधी.

4)- भविष्याभिमुख: AI, नवीन तंत्रज्ञान आणि वैयक्तिकृत शिकणेद्वारे कर्मचाऱ्यांना तयार करणे.

       कर्मयोगी भारत ही भारत सरकारची एक क्रांतिकारी योजना आहे, जी नागरी सेवकांना 'कर्मयोगी' बनवून देशाच्या विकासात योगदान देते.या योजनेच्या माध्यमातून, सरकारी कर्मचाऱ्यांची कार्यक्षमता वाढली आहे आणि नागरिककेंद्रित शासन मजबूत झाले आहे.

 iGOT प्लॅटफॉर्मच्या माध्यमातून, ती सतत शिकणे आणि क्षमता वाढवण्याचे साधन उपलब्ध करते. 2025 पर्यंतच्या उपलब्ध्यांमुळे, ही योजना आत्मनिर्भर भारताच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. सरकारी कर्मचाऱ्यांनी या योजनेचा लाभ घेऊन, अधिक प्रभावी आणि नागरिककेंद्रित शासन निर्माण करावे. अधिक माहितीसाठी, अधिकृत वेबसाइट igotkarmayogi.gov.in वर भेट द्या.

पोळा सन: कृषी संस्कृतीचा महत्वाचा भाग.

पोळा सन: कृषी संस्कृतीचा महत्वाचा भाग.

      महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात साजरा होणारा पोळा हा सण शेतकऱ्यांच्या जीवनातील एक महत्त्वपूर्ण उत्सव आहे. हा सण बैल आणि गायींप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी ओळखला जातो, जे शेतीच्या कामात शेतकऱ्यांचे मुख्य सहाय्यक असतात. पोळ्याला शेतकऱ्यांची दिवाळी म्हणून संबोधले जाते, कारण दिवाळीप्रमाणेच हा सण आनंद, सजावट, पूजा आणि मेजवानीने भरलेला असतो. वर्षभर शेतात कष्ट करणाऱ्या बैलांना आराम देऊन, त्यांची पूजा करून आणि त्यांना सजवून शेतकरी या सणाचा आनंद घेतात. हा सण केवळ धार्मिकच नव्हे तर सांस्कृतिक आणि सामाजिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण आहे, जो शेती आणि पशुपालनाच्या परंपरेचे प्रतिबिंब आहे.

पोळा सणाचा इतिहास.

      पोळा सणाची सुरुवात प्राचीन काळातील कृषी समाजात झाली असे मानले जाते. हिंदू धार्मिक ग्रंथांमध्ये बैलांना धर्म (न्याय) आणि शक्तीचे प्रतीक मानले जाते. एका पौराणिक कथेनुसार, बैलांनी त्यांच्या दैनंदिन कष्टांची तक्रार भगवान शिवाकडे केली, त्यानंतर भगवान शिवाने बैलांना एक दिवस विश्रांती आणि सन्मान देण्याचे ठरवले. दुसऱ्या कथेनुसार, भगवान कृष्णाने पोलासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केला, जो बैलाच्या रूपात होता, आणि त्यातून पोळा सणाची सुरुवात झाली.

        महाराष्ट्रात हा सण मुख्यतः सर्व समाजात मध्य आणि पूर्व भागात साजरा होतो. हा सण दक्षिण भारतातील मट्टू पोंगल आणि उत्तर भारतातील गोधान उत्सवाशी साम्य दाखवतो, जे सर्व पशुपालन आणि कृषीशी निगडित आहेत. प्राचीन काळापासून शेतकरी बैलांना शेतीचे आधारस्तंभ मानत आले आहेत, आणि पोळा हा त्यांच्या कष्टांचा सन्मान करण्याचा उत्सव आहे.

पोळा सणाचे महत्व.

        पोळा सण शेतकऱ्यांसाठी दिवाळीप्रमाणे असतो, कारण हा त्यांच्या वर्षभराच्या कष्टांचा उत्सव असतो. बैल शेतीत नांगरणी, पेरणी आणि वाहतुकीसाठी आवश्यक असतात, आणि या सणाद्वारे शेतकरी त्यांच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करतात. हा सण सामाजिक एकता, कौटुंबिक बंधन आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. बैलांना विश्रांती देऊन, शेतकरी स्वतःही विश्रांती घेतात आणि नवीन ऊर्जेने शेतीकडे वळतात.

        धार्मिकदृष्ट्या, बैल हे भगवान शिवाच्या नंदीचे प्रतीक आहेत. हा सण पिठोरी अमावस्येला येतो, ज्याला कुशाग्रहणी किंवा कुशोत्पटिनी अमावस्या असेही म्हणतात. शेतकऱ्यांसाठी हा सण समृद्ध पीक आणि सुख-समृद्धीची प्रार्थना करण्याचा असतो. ग्रामीण भागात हा सण शाळांना सुट्टी असतो, आणि बैलांना कामापासून मुक्त केले जाते.

पोळा सणाची तिथी आणि वेळ.

      पोळा सण श्रावण किंवा भाद्रपद महिन्यातील अमावस्येला साजरा केला जातो. 2025 मध्ये हा सण शुक्रवार, 22 ऑगस्ट रोजी आहे. काही भागात हा सण दोन दिवस साजरा होतो: पहिला दिवस 'मोठा पोळा' किंवा 'खांदामळणी' म्हणून, ज्यात बैलांना स्वच्छ करून मळणी केली जाते; आणि दुसरा दिवस 'तान्हा पोळा' म्हणून, ज्यात मुले मातीच्या बैलांची पूजा करतात.

पोळा सन उत्सव आणि विधी.

      पोळ्याच्या उत्सवाची तयारी आधीच सुरू होते. बैलांना आंघोळ घालून, तेल लावून, शिंगांना रंग देऊन सजवले जाते. त्यांच्या गळ्यात घंटा, माळा, बांगड्या आणि शाली टाकल्या जातात. गावातून मिरवणूक काढली जाते, ज्यात जुना बैल आघाडी घेतो आणि तोरण फोडतो. संगीत आणि नृत्याने ही मिरवणूक उत्साही असते.

        घरात रांगोळ्या काढल्या जातात, दरवाज्यावर तोरण लावले जाते. पूजा थाळीत कुंकू, पाणी आणि मिठाई ठेवली जाते. मिरवणुकीनंतर बैलांची आरती करून पूजा केली जाते. बैलांना पुरणपोळी, खीरापात, बाजरीची भाकरी, पिठला-भाकरी, शेंगदाणा लाडू यासारख्या विशेष पदार्थांचा नैवेद्य दिला जातो.

        मुले माती किंवा लाकडी बैल सजवून पूजा करतात आणि गावात फिरून भेटवस्तू गोळा करतात. काही ठिकाणी बैल सजावट स्पर्धा आयोजित केल्या जातात. गावात जत्रा भरतात, ज्यात स्थानिक हस्तकला आणि पदार्थ विकले जातात.

पोळा सन प्रादेशिक वैविध्य.

      महाराष्ट्रात पोळा सणाचे स्वरूप भागानुसार बदलते. विदर्भात जत्रा आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम मोठे असतात, पश्चिम महाराष्ट्रात भव्य मिरवणुका काढल्या जातात, तर नाशिक आणि पुण्यात शिवमंदिरात विशेष प्रार्थना आणि सामुदायिक भोजन आयोजित केले जाते. नागपूरमध्ये 'तान्हा पोळा' मुले मोठ्या उत्साहाने साजरा करतात.

       महाराष्ट्राबाहेर छत्तीसगढ आणि मध्यप्रदेशातही हा सण साजरा होतो, ज्यात थेटरी, खुरमी आणि चकली यासारख्या मिठाई बनवल्या जातात.

पोळा सनातील अन्न आणि परंपरा.

      पोळ्याच्या निमित्ताने पुरणपोळी, खीर, बाजरीची भाकरी, पिठला, शेंगदाणा लाडू यासारखे पारंपरिक पदार्थ बनवले जातात. हे पदार्थ बैलांना नैवेद्य म्हणून दिले जातात आणि कुटुंबात वाटले जातात.

         पोळा हा सण महाराष्ट्राच्या कृषी संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. आधुनिक युगात ट्रॅक्टर आणि यंत्रसामग्री आली तरी ग्रामीण भागात बैलांचे महत्व कायम आहे, आणि पोळा हे त्यांचे स्मरण करून देतो. हा सण शेतकऱ्यांना नवीन ऊर्जा देतो आणि समृद्धीची प्रार्थना करतो. पोळ्याच्या निमित्ताने सर्वांना शुभेच्छा: तुमच्या जीवनात सुख, समृद्धी आणि आनंद येवो!

सद्भावना दिवस: एक राष्ट्रीय एकीकरण.

सद्भावना दिवस: एक राष्ट्रीय एकीकरण.

       सद्भावना दिवस, ज्याला 'हार्मनी डे' म्हणूनही ओळखले जाते, हा भारतात दरवर्षी 20 ऑगस्ट रोजी साजरा केला जाणारा एक महत्त्वपूर्ण दिवस आहे. हा दिवस भारताचे माजी पंतप्रधान राजीव गांधी यांच्या जन्मदिनानिमित्त साजरा केला जातो, ज्यांचा जन्म 20 ऑगस्ट 1944 रोजी झाला होता. या दिवसाचा मुख्य उद्देश राष्ट्रीय एकता, शांती, सहानुभूती आणि सर्व धर्मांच्या लोकांमध्ये सांप्रदायिक सद्भावना वाढवणे हा आहे. 'सद्भावना' हा शब्द मराठीत 'चांगली भावना' किंवा 'सद्भाव' असा अर्थ देतो, जो समाजातील विविध घटकांमध्ये एकजुटीचे प्रतीक आहे. आजच्या काळात, जेव्हा सामाजिक आणि सांप्रदायिक तणाव वाढत आहेत, तेव्हा हा दिवस विशेष महत्त्वाचा ठरतो.

सदभावना दिनाचा इतिहास.

       सद्भावना दिवसाची सुरुवात राजीव गांधी यांच्या हत्येनंतर झाली. राजीव गांधी हे भारताचे सर्वात तरुण पंतप्रधान होते, ज्यांनी 1984 ते 1989 या काळात देशाचे नेतृत्व केले. 21 मे 1991 रोजी श्रीपेरंबदूर येथे एका आत्मघाती बॉम्बस्फोटात त्यांची हत्या झाली. त्यांच्या स्मृतीला वाहण्यासाठी आणि त्यांच्या विकसित भारताच्या स्वप्नाला साकार करण्यासाठी, काँग्रेस पक्षाने 1992 पासून त्यांच्या जन्मदिनाला सद्भावना दिवस म्हणून साजरा करण्यास सुरुवात केली. राजीव गांधी हे आधुनिक भारताचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जातात, ज्यांनी तंत्रज्ञान, शिक्षण आणि राष्ट्रीय एकीकरणावर भर दिला. त्यांच्या कार्यकाळात, त्यांनी सांप्रदायिक सद्भावना आणि राष्ट्रीय एकतेच्या मुद्द्यांवर विशेष लक्ष केंद्रित केले, ज्यामुळे हा दिवस त्यांच्या वारसाचा भाग बनला.

        राजीव गांधी यांचे आजोबा पंडित जवाहरलाल नेहरू आणि आई इंदिरा गांधी हे देखील भारताचे पंतप्रधान होते, त्यामुळे त्यांचा राजकीय वारसा अतिशय मजबूत होता. त्यांनी देशाच्या विकासासाठी अनेक योजना राबवल्या, जसे की कम्प्युटर क्रांती आणि पंचायती राज व्यवस्था मजबूत करणे. सद्भावना दिवस हा केवळ त्यांच्या जन्मदिनाचा उत्सव नसून, त्यांच्या आदर्शांना जिवंत ठेवण्याचा प्रयत्न आहे.

सदभावना दिनाचे महत्त्व.

     सद्भावना दिवसाचे महत्त्व हे समाजातील विविधता साजरी करणे आणि मतभेद दूर करणे यात आहे. भारत हा विविध धर्म, भाषा, संस्कृती आणि प्रदेशांचा देश आहे, आणि या विविधतेमध्ये एकता टिकवणे हे आव्हान आहे. हा दिवस सर्व भारतीयांना जात, धर्म, प्रदेश किंवा भाषेच्या भेदभावाशिवाय भावनिक एकता आणि सद्भावनेची शपथ घेण्यास प्रोत्साहित करतो. आजच्या जगात, जेथे सांप्रदायिक दंगे आणि सामाजिक विभाजन वाढत आहेत, सद्भावना दिवस हे शांती आणि संवादाच्या माध्यमातून समस्या सोडवण्याचे स्मरण करून देतो.

        राजीव गांधी यांनी राष्ट्रीय एकीकरण आणि सांप्रदायिक सद्भावनेवर जोर दिला होता. त्यांच्या मते, "राष्ट्रीय एकीकरण आणि अखंडता यापेक्षा काहीही महत्त्वाचे नाही. भारत अविभाज्य आहे. धर्मनिरपेक्षता ही आमच्या राष्ट्रत्वाची आधारशिला आहे. हा दिवस त्यांच्या या विचारांना प्रोत्साहन देतो आणि देशाच्या विकासासाठी शांतता आवश्यक असल्याचे सांगतो. याशिवाय, हा दिवस युवकांना राष्ट्रनिर्माणात सहभागी होण्यास प्रेरित करतो, जसे की राजीव गांधी यांनी केले होते.

उत्सव आणि उपक्रम

       सद्भावना दिवस देशभरात विविध कार्यक्रमांद्वारे साजरा केला जातो. शाळा, महाविद्यालये, सरकारी कार्यालये आणि सामाजिक संस्थांमध्ये शपथविधी, भाषणे, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि चर्चासत्रे आयोजित केली जातात. मुख्य उपक्रम म्हणजे 'सद्भावना शपथ' घेणे. ही शपथ अशी आहे:

        "मी हे शपथ घेतो की मी भारतातील सर्व लोकांच्या भावनिक एकता आणि सद्भावनासाठी काम करेन, जाती, प्रदेश, धर्म किंवा भाषेच्या भेदभावाशिवाय. मी पुढे शपथ घेतो की मी माझ्या सर्व देशबांधवांमधील सर्व मतभेद संवाद आणि घटनात्मक माध्यमांद्वारे सोडवेन, हिंसेचा अवलंब न करता."

        या दिवशी, राजीव गांधी राष्ट्रीय सद्भावना पुरस्कार देखील प्रदान केला जातो, जो राष्ट्रीय एकता आणि सद्भावना वाढवणाऱ्या व्यक्ती किंवा संस्थांना दिला जाते. हा पुरस्कार 20 ऑगस्ट रोजी दिला जातो आणि त्यात 10 लाख रुपयांची रक्कम आणि प्रशस्तिपत्र असते. यापूर्वीच्या प्राप्तकर्त्यांमध्ये मदर टेरेसा, लता मंगेशकर आणि सुनील दत्त यांचा समावेश आहे.

        युवकांसाठी विशेष कार्यक्रम आयोजित केले जातात, जसे की निबंध स्पर्धा, चित्रकला आणि वादविवाद, ज्यात सद्भावनेच्या थीमवर चर्चा होते.

राजीव गांधी यांच्या प्रेरणादायी उद्धरणे.

       राजीव गांधी यांच्या विचारांनी सद्भावना दिवसाला अधिक अर्थपूर्ण बनवले आहे. काही निवडक उद्धरणे:

1)- "राष्ट्रीय एकता आणि अखंडता यापेक्षा काहीही महत्त्वाचे नाही. भारत अविभाज्य आहे. धर्मनिरपेक्षता ही आमच्या राष्ट्रत्वाची आधारशिला आहे."

2)- "राष्ट्रीय सहमती असणे आवश्यक आहे. आम्ही धार्मिक आणि सांप्रदायिक गटांना प्रत्येक विचार देण्याशिवाय विधान करू शकत नाही."

3)- "राष्ट्रनिर्माणासाठी पहिली आवश्यकता शांती आहे - आमच्या शेजाऱ्यांसोबत शांती आणि आमच्यातील शांती."

       ही उद्धरणे आजही प्रासंगिक आहेत आणि युवकांना प्रेरित करतात.

        सद्भावना दिवस हा केवळ एक उत्सव नसून, एक संदेश आहे की संवाद आणि सहिष्णुतेद्वारे आम्ही एक मजबूत राष्ट्र निर्माण करू शकतो. राजीव गांधी यांच्या वारसाला साजरा करताना, हा दिवस आम्हाला आठवण करून देतो की विविधतेमध्ये एकता ही भारताची ताकद आहे. 2025 मध्ये, 20 ऑगस्ट रोजी हा दिवस साजरा करताना, प्रत्येक भारतीयाने सद्भावनेची शपथ घेऊन देशाच्या प्रगतीत योगदान द्यावे. अशा प्रकारे, आम्ही राजीव गांधी यांच्या विकसित भारताच्या स्वप्नाला साकार करू शकतो.